sledeća tema »

[Angelina]

*

STIHOVI PRETOČENI U MUZIKU

Kapitalno izdanje Antologije srpske solo pesme u izdanju Udruženja kompozitora Srbije

Nedavno objavljena Antologija srpske solo pesme, u izboru muzikologa Ane Stefanović, predstavlja značajan poduhvat Udruženja kompozitora Srbije u oblasti muzičkog izdavaštva. U pet svezaka prvi put su objavljene pojedine solo pesme naših kompozitora, a knjigu je finansijski podržao gradski Sekretarijat za kulturu na konkursu za kapitalna izdanja u oblasti umetnosti i društvenih nauka. U uređivačkom odboru bili su i profesori Mirjana Živković, Vlastimir Trajković, Miloš Zatkalik i muzikolog Neda Bebler.

Selektor Antologije Ana Stefanović doktorirala je muzikologiju na Sorboni na temi "Razvoj odnosa muzike i teksta u francuskoj baroknoj operi". Radi na Fakultetu muzičke umetnosti u Beogradu, a sarađuje kao istraživač pri Centru za baroknu muziku u Versaju. Pored odnosa muzike i teksta, polje njenog naučnog interesovanja odnosi se i na filozofiju i estetiku muzike.

Koji vremenski period je obuhvaćen ovom antologijom?

Raspon obuhvaćen Antologijom kreće se od prvih pesama Josifa Marinkovića, nastalih oko 1880. godine, pa sve do 2002. i opusa Vlastimira Trajkovića; u stilskom pogledu, od ranog romantizma do postmodernizma. Za tih 130 godina napisan je veliki broj solo pesama koje su pored horske muzike najzastupljeniji žanr u srpskoj muzici. Rad na ovom izboru je utoliko bio teži ali, sa druge strane, i zahvalniji jer su baš u ovom žanru nastala neka od najuspelijih ostvarenja u srpskoj istoriji muzike uopšte. Antologijom je obuhvaćeno 112 pesama od 26 autora, i ona je rezultat dugogodišnjeg bavljenja ovim žanrom.

Kojim kriterijumima ste se rukovodili pri izboru?

U izboru su me rukovodila tri kriterijuma: prvi je estetski nivo, imajući pre svega u vidu nešto što je lični pečat kompozitora, potom profesionalni zahtevi, kao i potpunost u prenošenju poezije u svim aspektima koji se nameću kompozitor: prozodija, ritmika, metrika, kompozicija, versifikacija i semantički aspekt teksta.

Solo pesma je samo prividno jednostavan žanr, relativno jednostavne teksture (glas i instrumentalna deonica). Međutim, u susretu muzike i drugog jezičkog medija, muzike i književnosti, stvara se složenija situacija koju kompozitor mora da reši. Treba da njeno značenje adekvatno prenese u muziku, i da uspostavi ravnotežu između teksta i onoga što je njegova muzička transpozicija. Odnos muzike i teksta zato je jedan od najživljih teorijskih problema u evropskoj muzičkoj tradiciji od početka 17. veka.

Koliko su naši kompozitori u tome bili uspešni?

Da bi se napisala uspešna solo pesma treba da se stekne nekoliko uslova, nezavisno od istorijskog i stilskog konteksta. Pre svega, treba da postoji jasna muzička invencija ili inspiracija autora, potom njegova profesionalna kompetencija i, najzad, ono što je ključno za solo pesmu: da kompozitor ima poseban senzibilitet za poeziju. Ukoliko tog osećaja nema, pesma ne može da dođe do onih estetskih vrednosti do kojih dolazi onda kada takva autentična motivacija kompozitora postoji. Veoma izražen osećaj za poeziju imali su i imaju mnogi srpski kompozitori solo pesme, među njima Josif Marinković, Miloje Milojević, Dejan Despić.

Kakav poetski senzibilitet su pokazali naši kompozitori u izboru stihova?

Možemo reći da je ovo i jedna muzička antologija srpske poezije. Na početku solo pesme imamo orijentaciju prema srpskim romantičarima (Zmaj, Jakšić, Radičević), dok je generacija Konjovića, Milojevića i Hristića u velikoj meri birala savremenu, njima blisku poeziju, kao što je Dučićeva. Komponovano je i na poeziju hrvatske i srpske moderne, dubrovačkih petrarkista, nemačkih romantičara, francuskih parnasovaca. Ljubica Marić se u svojoj "Čarobnici" vratila Vergilijevim "Bukolikama", tako da je raspon tema proširen sve do antike. Dakle, od Vergilija do Malarmea, od romantičara do Desanke Maksimović i Raičkovića.

Da li ima pesnika na čije stihove nema kompozicija a to zaslužuju?

Iznenađujuće je da nema kompozicija na poeziju Milana Rakića ili ih, u skromnoj meri, ima na stihove Crnjanskog. Može se pretpostaviti da je poezija koja ima svoju jaku melodiju i pregnantnu ekspresiju u izvesnoj meri sputavajuća za kompozitore. Poznat je istorijski primer da je Ramo odustao od komponovanja po Volterovom libretu "Samson" smatrajući ga suviše složenim da bi bio stavljen u muziku. Kao da je određena poezija, kao takva, dovoljna samoj sebi...

Da li pesme u Antologiji uspostavljaju neki međusobni odnos?

Na više načina. Neke pesme su nastale na iste stihove. Na "Kamenu uspavanku" Raičkovića pisali su i Dragutin Čolić i Ivan Jevtić, ponudivši različita poetička rešenja. Komuniciraju i tako što se srpska solo pesma na neki način vraća samoj sebi. Dejan Despić se devedesetih godina 20. veka vratio "Đulićima" i Zmaju kao inspiraciji, pa time i romantičarskoj formi solo pesme, kao svojevrstan omaž počecima srpske vokalne lirike.

Kakve su savremene tendencije kada je ovaj žanr u pitanju?

Sve je izraženija tendencija da se solo pesme objedine u cikluse, što je u 20. veku primetno i u poeziji. Postoji težnja da se solo pesma proširi i napravi jedna kompleksnija, čak dramska struktura. Tu su i pesme sa različitim kamernim efektivima, ne samo sa klavirom, već i kamernim sastavom, sa nekoliko solističkih instrumenata (violina, flauta), pa se izvođački sastav čini sve manje konvencionalnim.

Zašto se pored toliko solo pesama izvodi samo nekoliko?

Mi nemamo razvijeno muzičko izdavaštvo, pesme se ne štampaju, pa izvođači nemaju materijal. Mnoštvo dela je u rukopisu, i potreban je timski rad stručnjaka da bi se nesporne vrednosti naše tradicije učinile vidljivim. Moramo se istraživački odnositi prema svojoj baštini, raditi na kritičkim izdanjima dela pojedinih autora, a to se ne može realizovati bez podrške i razumevanja.

Poznato je da su izbori u antologijama čest povod za razne stručne polemike. Koje su bile vaše najveće dileme?

Svaka antologija sobom nosi i jednu ličnu notu. Nekad antologičar mora da bira između više uspelih pesama jednog autora. Nastojala sam da izbegnem zamku "istorijskog značaja" i da u taj izbor ne prelivam sentimente koje naša kultura ima prema pojedinim autorima. Ali ako birate aksiološki, a opet dobijete istorijsku sliku, i zastupljene značajne kompozitore i sve stilske orijentacije, onda to samo po sebi govori o zrelosti i zaokruženosti muzičke kulture iz koje je taj izbor potekao.

Ana Stefanović, muzikolog
[objavljeno: 22/07/2008]

[Angelina]

*

POŽAREVAČKA "LAÐA FRANCUSKA"


(Pesme požarevačkih pesnika koje se pevaju)

Poezija srpskog romantizma nastala je na izvorima narodnog duha. Otuda su se i mnoge pesme romantičara (Branka Radicevica, Ðure Jakšica, J. Jovanovica Zmaja, Jovana Ilica...) raširile u narodu, dobile melodiju i pevale kao narodne tvorevine. Neke od njih postale su i klasična dela starogradske muzike. Među njima se nalazi i tekst jednog vladara; pesmu "Što se bore misli moje" napisao je knez Mihailo Obrenović. Danas je gotovo zaboravljeno da je autor pesme "Oj, lele, lele" ("Šano, dušo šano / Otvori mi vrata...") Dragutin Ilić, brat Vojislava Ilića. Retko se spominje i ime Milorada Petrovića Seljančice, seoskog učitelja, koga je, početkom 20. veka, zapljusnuo "poslednji talas romantike". Od svih romantičara i neoromantičara, Seljančica je ostavio najviše pesama koje se pevaju: "Duni, vetre", "Čini, ne čini" ("Ne luduj, Lelo, čuće te selo,/ čini ne čini, na mesečini..."), "Jesen stiže", "Igrale se delije"...

Prvi stiški pesnik čiji su stihovani komponovani bio je Nikola Ðorić (1859—1913) iz Smoljinca. Ðorić je završio filozofiju u Beogradu i medicinu u Beču. Pisao je pesme, epove i pripovetke, a njegove drame izvođene su u Narodnom pozorištu u Beogradu. Muziku za njegovu pesmu "Ne pitaj me" ("Ne pitaj me da l' te volim,/ Da l' te ljubim dušo ja;/ Mogu l' srcu da odolim, Kad za ljubav samo zna?!"). komponovao je Davorin Jenko. Pesma je bila sastavni deo Ðorićevog početničkog dramskog teksta "Slikar", a objavljena je i u njegovoj zbirci ljubavnih pesama "Ljubice". Osim ljubavnih pesama, pevale su se i patriotske, borbene i proleterske pesme. Najpoznatiji srpski proleterski pesnici bili su Kosta Abrašević, čiji se deo rukopisne zaostavštine nalazi u Požarevcu, i Požarevljanin Milan Nestorović (1885—1916). Kao predsednik Radničkog tipografskog pevačkog društva "Jedinstvo", Nestorović je ispevao "Himnu Jedinstvu". Muziku za ovu svečanu pesmu napisao je Petar Krstić. Nestorovićevu pesmu "Štrajk" komponovao je Nikola Sudarević.

Uoči balkanskih ratova u Požarevcu je živeo i radio kao advokat pesnik Sava D. Petrović koji se potpisivao pseudonimom Arman Dival (junak iz romana Aleksandra Dime Sina "Dama s kamelijama"). Pod ovim pseudonimom Petrović je objavljivao stihove u "Gradaninu" 1910. godine Sarađivao je i u časopisu "Naša narodna škola", koji je izlazio u Velikom Gradištu i Kličevcu. U Požarevcu je uredivao časopis "Dan" (1911). Kao advokat radio je i u Žabarima. Posle Drugog svetskog rata živeo je u Velikoj Plani, Požarevcu i Beogradu, gde je i umro. Jovan Skerlić je Petrovića, baš kao i Disa, optužio za "dekadenstvo i lažni modernizam". Međutim, Petrovićeva pesma "Adio Mare" doživela je svetsku slavu; peva se u brojnim evropskim zemljama i u Americi. Pesma je nastala posle pesnikove letnje avanture u Dubrovniku 1908. godine. Ljubavna romansa sa Dubrovčankom Mare, koju je pesnik upoznao na moru, trajala je kratko; pesnik je morao da napusti Dubrovnik jer su ga, zbog Aneksione krize, pratile austrijske vlasti. Sećanje na lepu Dubrovčanku ostalo je u pesmi, za koju je Radomir Konstantinović napisao da je kao stvorena da se pretoči u šlager i da sadrži neku vrstu "u jeziku nedopevane lakoće, ili lakoće samo naznačene za buduća pevanja". Pesma je objavljena u listovima "Delo", "Štampa" i "Bosanska vila" (1908) i u zbirci pesama "Reči srca" (1909):

Adio, Mare!...
Dosta bejah tuna
Gde šumi more, vapori krstare,
Gde slušah pesmu
S veselog Straduna —
Adio Mare, Adio Mare!...
Pod hladnim suncem
I lažljivim nebom,
Bez tebe,
Bogom poslati mi dare,
živeću bedno, i skončaću brzo —
Adio Mare, adio Mare...

Požarevljanin je tvorac i jedne od najpoznatijih pesama o sudbini srpskih ratnika u Prvom svetskom ratu. Branislav Milosavljević (Požarevac, 1877 — Beograd, 17. april 1944), autor knjiga rodoljubive poezije ("Mač i lira", "Za otadžbinu") opevao je u ratnoj lirici solunsku epopeju. Njegova pesma "Izgnanici", "Tugovanka sa solunskog fronta", slika bol mladih srpskih ratnika koji "iz svoje zemlje prognani" lutaju svetom. To je, u stvari, prvobitna verzija pesme "Kreće se lada francuska":

Sinje je more široko,
široko, hladno, duboko,
Kreće se lađa francuska
Sa pristaništa solunska.
Odlaze moji drugovi,
Drugovi srpski vitezi,
U zemlju daljnu Afriku,
Svi nose tugu veliku...

Pesma je objavljena u trećem izdanju knjige Mač i lira (1930) uz autorovu napomenu: "Ova pesma danas svima poznata peva se sa izmenjenim tekstom. Spevana je u logoru nerasporešenih oficira u Mikri 1917. godine."

Branislav Milosavljević je osnovnu školu i nižu gimnaziju završio u Požarevcu, a Vojnu akademiju u Beogradu. Pesme je objavljivao u listovima i časopisima: "Uzdanica", "Srpske novine", "Balkan", "Pravda", "Jugoslovenski glasnik"... Potpisivao se i pseudonimom "Bard Jugoslavije". Istakao se junaštvom u ratovima za oslobođenje i ujedinjenje. U Drugom balkanskom ratu postavljen je za vojnog upravnika grada Drača. Radio je kao oficir u više mesta Srbije, a kao penzionisani pukovnik živeo je u Beogradu. Bio je u logoru u Nemačkoj (1941—1943). Poginuo je u engleskom bombardovanju Beograda.

Posle Drugog svetskog rata pesme Milisava Pavlovića (1905—1998), pesnika-seljaka iz Crljenca, "Znaš li, dragi, onu šljivu ranku" i "Ništa lepše od naše seljanke", komponovao je Miodrag Krnjevac. Pesme su objavljene u knjizi "Himna njivi". Pesnikovu samouku poeziju prekrio je zaborav, ali su ove dve pesme nadživele svog autora i postale deo narodne baštine.

Veliša Joksimović | Reč naroda