|
Angelina
|
 |
« Odgovor #4 poslato: Decembar 12, 2010, 05:24:32 pm » |
|
** STJEPAN MITROV LJUBIŠAStjepan Mitrov Ljubiša rođen je u Budvi, u Crnogorskom primorju, 29. jebruara 1824. godine. Poreklom je iz Paštrovića, naseljenih na uskom primorskom pojasu jugoistočno od Budve, između nekadašnje crnogorske državne granice i mora. Već Ljubišin otac Mitar, kao i mnogi njegovi saplemenici i pre i posle toga vremena, odao se pomorstvu i živeo je u Budvi, ne kidajući osećajne veze sa svojim plemenom.
Svoje detinjstvo, kao i najveći deo svoga života, Ljubiša je proveo u Budvi, u toj varošici naseljenoj pretežno pomorcima, ribarima, sitnim trgovcima i zanatlijama, nadomak svoga plemena i u neprestanom doticaju s njim.
Osnovnoj pismenosti naučio se u jednoj privatnoj školi na italijanskom jeziku, i to je ujedno i čitavo njegovo školovanje. Kasnije je samoučki toliko upotpunio svoje obrazovanje da je postao prvi građanski intelektualac medu Paštrovićima, kod kojih se do tada samo kaluđeri nisu bavili fizičkim radom. Jer ukoliko je ranije i bilo Ljubišinih saplemenika koji su uspeli da postanu mletački činovnici, oni su redovno gubili svoje plemensko, pa i nacionalno osećanje, često postajali mletački plemići i izvrgavali se u tlačitelje svojih sunarodnika. A Ljubiša, kome je u ranoj mladosti takođe pretila opasnost odnarodavanja, u izmenjenim okolnostima posle propasti Mletačke Republike (1797), razvio se u intelektualca koji nije raskinuo i nije mogao raskinuti vezu s rodnim tlom.
U svojoj devetnaestoj godini, 1843, Ljubiša dolazi za sekretara Budvanske opštine i na tom mestu ostaje punih osamnaest godina, sve do 1861. Taj period Ljubišina života značajan je za formiranje njegovih shvatanja. Mogao je svakodnevno izbliza pratiti odnose između sela i varoši, uzimao je učešća u rešavanju sporova koji su svakog trenutka izbijali između građana.
U to vreme, a i dugo posle toga, u našim primorskim gradovima jasno su se izdvajala dva, jedan prema drugorm, neprijateljski raspoložena, sloja građanstva. Jedan je sloj činila gradska aristokratija, koja je bila u manjini, ali privilegisana, osobito od Mletačke Republike, i bogata. Drugi sloj je činila velika većina ekonomski zavisnih, siromašnih građana, ribara, zanatlija i sl. Ovaj se sloj stalno popunjavao iz okolnih sela ili iz daljeg zaleđa, i kod njega je patriotizam uvek bio budan. I u Budvi se bila ugnezdila tuđinština, iako u manjoj meri nego, recimo, u Kotoru ili gradovima severne Dalmacije. Tu su tudinštinu predstavljali ne samo doseljenici stranci nego i domaći odrodi iz aristokratskih redova, kojima je nedostajao nacionalni ponos, pa su sitne povlastice plaćali dubokim mefanisanjem pred tuđinskom kulturom. Otpor seljaštva i siromašnijih slojeva građanstva protiv tuđinštine nije bio izazvan samo opasnošću odnarodavanja nego, i to u prvom redu, njihovom ekonomskom zavisnošću od trgovačkog kapitala, koji je najvećim delom bio u rukama tuđinaca ili odnarođenih domaćih Ijudi. Nacionalni pokret na pomolu imao je istovremeno karakter klasne borbe. Istina, poneki pridošlica sa sela ili iz manjih varoši u zaledu, iz Mostara ili Nevesinja, na primer, baveći se trgovinom brzo bi sticao veći imetak. Takvih je u Dubrovniku početkom prošlog veka bilo više. Ali ovi bi i dalje ostajali u opoziciji prema staroj nadmenoj vlasteli i najčešće su predstavljali oslonac u borbi novijih i ekonomski slabijih slojeva građanstva protiv tuđinštine.
Ljubiša nije bio ni trgovac, ni posednik, nije pripadao privilegisanom sloju građanstva, on je bio siromašan činovničić seoskog porekla, zavisan od svojih poslodavaca, u skoro istom socijalnom položaju kao i njegovi saplemenici seljaci ili zanatlije i drugi radni ljudi u njegovu gradu, i u njima je morao gledati ne samo svoju braću po krvi nego i sapatnike i saveznike u životnoj borbi. Ali je na tu borbu ipak gledao očima jednog liberalnog intelektualca šezdesetih godina prošlog veka.
Od 1861. Ljubiša je predstavnik bokeških seoskih opština u Dalmatinskom saboru. I pre toga se bavio političkim radom, ali otada pa do kraja života on se skoro isključivo tim bavi. Mada su ga za predstavnika u saboru birali seljaci, kod kojih je u ovo vreme, kao i ranije, bilo revolucionarno-oslobodilačkih težnji, ipak u njegovu političkom stavu nema ničeg revolucionarnog. Kao i njegov Stevan Stiljanović, paštrovski knez iz pripovesti Skoči djevojka, on je "u samoći uzdisao za izgubljenom slobodom svoje otadžbine, ali se ustezao od svakog javnog pregona i prevrata".
Ljubišina osnovna politička shvatanja formirala su se oko 1848. Revolucionarno vrenje tih godina bilo je zahvatilo i Boku Kotorsku. U tim "mahnitim godinama", kako je to vreme okarakterisao risanski prota Vuk Popović, ispoljile su se različite težnje, kod raznih društvenih slojeva u Boki. Odnarođena gradska aristokratija, još vrlo uticajna, jer je ekonomski bila najjača, priželjkivala je obnovu Mletačke Republike i ponovno uspostavljanje njene vlasti nad celim našim primorjem od Trsta do Bara. U celom oslobodilačkom pokretu severne Italije taj društveni sloj kod nas uočavao je samo reakcionarne tendencije desnog krila toga pokreta i oslobođenje Italijana ispod austrijskog jarma shvatao isključivo kao težnju da se povrati stari mletački feudalno-aristokratski poredak. Seoske opštine duž crnogorske granice težile su potpunom oslobođenju i od Austrije i od povampirene Mletačke Republike i pripajanju slobodnoj Crnoj Gori. Tu je težnju podržavalo i okolno crnogorsko seljaštvo; Njegošev ujak, njeguški kapetan Lazar Proroković, bio je najistaknutiji predstavnik tih težnji i u tom smeru je širio jedan rukopisni letak među bokeškim seljacima. Večina stanovništva u Boki, i seljaštva i sitnog građanstva, smatrala je da je u tom trenutku najbolje moguće rešenje ustavna austrijska monarhija na federativnoj osnovi, u čijim bi okvirima svi Južni Sloveni sačinili posebnu federalnu jedinicu sa širokom samoupravom. To gledište je pobedilo na jednoj skupštini predstavnika svih bokokotorskih opština, održanoj u Perastu 1848. godine, kojoj je prisustvovao i mladi Ljubiša.
I Ljubiša je očevidno smatrao da okvir velike, "ustavne" austrijske monarhije pruža dovoljno mogućnosti njegovim zemljacima i za ekonomski, i za socijalni, i za nacionalni razvitak, i da u onom trenutku boljih mogućnosti nije bilo.
Sa takvim političkim idejama Ljubiša 1861. ulazi u Dalmatinski sabor i u Carevinsko veće u Beču. On je tada bio za federalističko uređenje monarhije i, u vezi s tim, za pripajanje Dalmacije Hrvatskoj i Sloveniji. Takav je stav bio diktovan pre svega još akutnom opasnošću prodiranja italijanskog uticaja preko starijih slojeva građanstva u narodne mase severne i južne Dalmacie. To starije građanstvo činilo je tzv. autonomašku stranku, koja je tražila da Dalmacija i dalje ostane kao zasebna autonomna oblast i tako obezbedi sebi presudan uticaj u toj pokrajini, i ekonomski i politički. Kad je tokom šezdesetih godina srpskohrvatska Narodna stranka dobila većinu u Dalmatinskom saboru, akutnost ove opasnosti bila je prebrođena. No uporedo s tim jačanjem Narodne stranke ide i zaoštravanje suprotnosti između interesa hrvatske i interesa srpske buržoazije u Austriji i sukobljavanje velikohrvatskih i velikosrpskih tendencija u Dalmaciji. Usled toga se Ljubiša sve više udaljava od svojih ranijih federalističkih shvatanja u pitanju konačnog pripajanja Dalmacije Hrvatskoj, približava se shvatanjima autonomaša, a u pitanju opšteg uređenja monarhije pristaje uz centralistička nastojanja bečke vlade. Preokret je osobito jasan posle 1872. godine. Time se sve više zamera hrvatskim i češkim federalistima. Došlo je prvo do razilaženja sa vođstvom narodne stranke, a 1876. do poništavanja njegova mandata za sabor i do bučnog izbacivanja iz sabora, kome je do toga trenutka bio predsednik. Neposredan povod za neobično oštre napade prvaka Narodne stranke protiv Ljubiše bilo je Ljubišino učešče u koncesioniranom društvu za građenje železnice Split—Šibenik. Mada je i dalje ostao član Carevinskog veća u Beču, ipak je ova afera jako delovala na Ljubišu i ubrzala je njegovu smrt.
Kao bokokotorski predstavnik u Dalmatinskom saboru i član Carevinskog veća u Beču, Ljubiša je gledao da izvojuje za svoj zavičaj što više sitnih praktičnih koristi, da koliko-toliko poboljša ekonomski položaj Boke i Bokelja. Ali je nastojao da, s jedne strane, kod svojih saplemenika i Bokelja uopšte razvije razumevanje za jednu širu nacionalnu zajednicu i podstakne osećanje nacionalnog ponosa, a, s druge strane, da pokaže šta njegovi zemljaci unose u tu zajednicu i, najzad — da pobedonosno dokrajči vekovnu borbu protiv tuđinštine.
Potkraj života on je očevidno morao s nešto skepse gledati na svoju političku liniju; kao da ga je nagrizala sumnja u ispravnost te Unije. Njegova Autobiografija, pisana 1878, u suštini nije ništa drugo nego odbrana toga političkog stava iako osnovnu liniju i ne pominje izričito. On naglašava izvesne uspehe na ekonomskom polju, objašnjava svoje razilaženje s ustanicima u bokeškoj buni 1869, koje se, uostalom, teško može braniti, a rezultate nacionalnog rada ovako rezimira: "Godine 1848. među Barom i Zadrom bivalo je u izobraženoj vrsti samo sedam ljudi koji nijesu bili izgubili svijest svoga imena i porijekla, a danas (1878), hvala bogu, ogromna strana toga pučanstva razvija slobodno narodni duh u javnom životu i teško bi ju bilo povratiti na staru nesvijest, već kad bi u svome radu smalaksala ili zloupotrebila svoju snagu."
U poslednjim rečima ove rečenice, u kojima Ljubiša izražava neku bojazan da ondašnja naša inteligencija, s jedne strane, "ne smalakše", a s druge strane, "ne zloupotrebi svoje snage", ogleda se jasno i njegov politički oportunizam i nesigurnost njegova stava; u celoj rečenici, pak, građanski liberalizam, koji u nekoj apstraktnoj slobodi, da "pučanstvo razvija slobodno narodni duh u javnom životu", vidi rešenje svih socijalnih problema. Po tome se on znatno udaljio od svojih birača, koji se nisu mogli zadovoljiti praznom "ustavnošću". Ali ne treba zaboraviti da je i u ranijoj Mletačkoj Republici i u ondašnjoj Austriji opasnost odnarodavanja naših naroda, osobito u primorju, bila zaista veoma velika i akutna i da su Ljubišine zasluge za razvijanje patriotskih osećanja i nacionalnog ponosa bile znatne. U tom pogledu on je delovao i kao političar, ali osobito kao pripovedač, i u tome je veran tumač težnji narodnih masa.
Ljubiša je umro 1878. u Beču.
Sve svoje pripovesti Ljubiša je napisao za poslednjih deset godina života, od 1868. do 1878, ali se i pre toga, iako u mnogo manjoj meri, bavio s vremena na vreme i književnim radom. Još 1845. objavljena je jedna njegova etnografska beleška o Paštrovićima, 1851. napisao je nekrolog Njegošu, prevodio je odlomke iz Dantea i Ariosta, 1866. ispevao je u narodnom desetercu pesmu Boj na Visu. Ali sav taj njegov književni rad pre 1868. ima značaja samo ukoliko upotpunjuje Ljubišin književni i politički lik. Iz spisa o Paštrovićima vidi se, na primer, njegovo rano interesovanje za narodnu tradiciju, a pesma o pobedi austrijske flote nad italijanskom 1866. kod ostrva Visa karakteristična je za njegove političke koncepcije. Jer njegove pripovesti, po kojima će s pravom steći glas jednog od najboljih pripovedača na srpskohrvatskom jeziku, plod su dubokog poznavanja narodne tradicije, a u izvesnom smislu dopuna su njegova političkog rada.
Ljubiša je, videli smo, građanski intelektualac. Otuda u njegovim shvatanjima ima mnogo dodirnih tačaka sa shvatanjem naše, i srpske i hrvatske, građanske inteligencije u prvoj polovini i sredinom prošlog veka, one inteligencije seoskog porekla i iz nižih građanskih slojeva koja se, okupljajući se osobito oko Vuka, a i oko levih iliraca, orijentisala prema naprednom delu građanstva i prema seljaštvu. Ta inteligencija je imala udela u formiranju srpske i hrvatske nacije, u Ljubišino vreme, videli smo, već sa začecima velikosrpskih i velikohrvatskih tendencija, i htela je da se osloni na "nacionalno najčistiji", "tuđinskim vaspitanjem neiskvareni" deo naroda, na seljaštvo. Narodni duh, koji je stalno naglašavan, po shvatanju te inteligencije bio je realizovan u narodnim predanjima i običajima, u folklornoj književnosti i čistom narodnom jeziku. To je, u osnovici, i Ljubišina polazna tačka u književnom radu.
U Ljubišinim pripovestima izneta su "svijetu na vidik" moralno zdrava i duboko narodna shvatanja seoskog kolektiva u paštrovskom i drugim crnogorskim plemenima, u njima je ukazano na raznolikost i bogatstvo folklorne književnosti i, osobito jezika, na čistotu toga jezika, bogatstvo rečnika, oblika i obrta. Naglašavanjem etičkih vrednosti koje se u tim plemenima kriju Ljubiša je hteo da ukaže na ideološku osnovicu na kojoj nacionalnu kulturu treba postaviti i dalje izgrađivati, na najsigurnije sredstvo u borbi protiv tuđinštine.
U tim pripovestima zahvaćen je prilično dug period u istoriji crnogorskih plemena, od XV veka, upravo od propasti Ivan-begove feudalne države, pa sve do početka XIX veka, do Ljubišinih dana.
Po raspadu poslednjih ostataka zetske države, crnogorska plemena, i brdska i primorska, našla su se u procepu između Turske Imperije i Mletačke Republike, formalno pod vlašću jedne ili druge, a stvarno u neprekidnoj borbi i protiv jedne i protiv druge. S Turcima je vođena krvava hajdučka borba, koja postepeno uzima sve organizovaniju formu, a s Mlečićima pritajena borba protivu podmuklog iskorišćavanja i ekonomskog i u vojničke svrhe. U tom procepu plemena su bila skoro potpuno izolovana, osobito ona u brdskim krajevima. Usled te izolovanosti ne samo da je prirodni društveni razvitak zadugo bio potpuno zadržan nego je u to vreme veoma uočljiva izvesna regeneracija plemenskog života. Plemena su se uvukla u sebe, svako je počelo živeti svojim posebnim životom, ponovo su oživele i počele preovlađivati jednom već prevaziđene forme života: razmena dobara svedena je na najmanju meru, novaca u prometu skoro nije ni bilo.
Ali, prvobitno stešnjena u svoje uske plemenske okvire i upućena na ono što su im neplodan krš, reke, jezera i more pružali, plemena su ubrzo u hajdučkim trofejima našla izvor sredstava za život — u pomorstvu. Primorska plemena su, osim toga, već u XV veku potpadala pod Mletačku Republiku, pa su razvila nešto življu razmenu dobara, ali, kako su se nalazila na krajnjoj periferiji Republike, ukleštena između mora i brdskih plemena, to su u ekonomskom pogledu bila uglavnom upućena na brdsko zaleđe. Ovde, pak, tek od kraja XVII veka imamo začetke nove međuplemenske organizacije i uporedo s tim, vrlo ograničene uostalom, ekonomske odnose sa susednim tržištima Mletačke Republike, a u kraćim i retkim primirjima s oblastima pod turskom vlašću. No život se ipak kretao napred. Usled postepeno sve jače cirkulacije novca nastaje postepena ekonomska diferencijacija seljaštva; kruta plemenska stega popušta, rasplamsava se krvna osveta, pojedinci se otržu od plemena, odlaze u susedne primorske gradove ili se bacaju u beli svet radi zarade, odajući se katkad svakovrsnim avanturama, a često se ističući na raznim poljima delatnosti.
Život te veoma zanimljive sredine, u isto tako zanimljivom razdoblju njene istorije, odrazio se u izuzetno bogatoj i raznovrsnoj usmenoj književnosti. Skoro u potpunom odsustvu pismenosti, plemenski život sa svojom težnjom za čuvanjem tradicija i neprestana, uporna borba za održanje predstavljali su neobično plodno tlo za razvitak te književnosti. Svaki, pa i najmanji događaj plemenskog značaja, svaki okršaj, svaki podvig pripadnika plemena, svaki karakterističniji postupak, duhovita reč ili zapažanje, sve se to čuvalo i prenosilo kao pesma, anegdota ili pripovest; čuvali su se i, prilagođeni plemenskim oblicima života, dalje razvijali motivi nasledeni od ranijih vremena. U specifičnim uslovima života ta usmena književnost imala je i osobite funkcije, znatno šire nego što ih ima pisana književnost. U njoj su dati sudovi o konkretnim događajima, o određenim ljudima i ljudskim postupcima; u njoj su se čuvala i proverena iskustva iz raznih oblasti praktičnog života, od pravnih normi i regulisanja ljudskog odnosa pa do medicinskih pouka. Cela jedna kultura, samonikla i naša, sadržana je u tom folkloru. Ta književnost je sva u živim, reljefnim likovima, sva je poticala neposredno iz života i služila neposredno životu, bila je praktično usmerena, a poneta visokim idealom čovečnosti i odanosti jedinke zajednici, prožeta osobitim, potpuno dovršenim, čvrstim, ponegde krutim, čak i surovim moralom, izgrađivanim u neprekidnoj borbi i protiv osvajača i izrabljivača i protiv prirode.
Pisana književnost koja se od početka XIX veka počela razvijati u Crnoj Gori prirodan je nastavak ove usmene književnosti. I Njegoš, i Ljubiša, i Marko Miljanov razvili su se na tim osnovama, "svaki se od njih na svoj način izdvojio iz usmene književnosti... Sva trojica, iako svaki drukčiji i svoj, imaju međusobne veze, pripadaju raznim stupnjevima i oblicima u kojima se, u jednom domu, odvajala originalna književnost od narodne, dovršavao period naših seljačkih buna i ratova, period feudalizma i počinjao državni nacionalni život".
Ljubiša je pupčanom vrpcom bio vezan za selo koje ga je dalo. Gledajući na seljačke mase sa socijalne pozicije intelektualca koji zavisi od tih masa, koji u njima vidi jedini oslonac narodnog pokreta, ponosit na svoje poreklo, kao i svi njegovi saplemenici, Ljubiša je nastojao da verno prenese narodna shvatanja; u tom pogledu on je u svojim književnim delima sebe potpuno izjednačavao s kolektivom koji prikazuje.
Sve Ljubišine pripovesti su zasnovane na predanjima. Jednom prilikom on je naveo imena ljudi od kojih je čuo predanja koja je umetnički obradio kao pripovesti. No to nikako ne znači da se Ljubišin književni rad može svesti na "vrlo dobru dopunu, tako reći ilustraciju spisa Vuka Karadžića i Vuka Vrčevića" ili "na opis narodnih običaja i virtuosko rukovanje narodnim jezikom", kao što je to mislio Skerlić. To što se Ljubiša do te mere uživljava u shvatanja kolektiva kome pripada i koji prikazuje da se, tako reći, potpuno identifikuje s njim ne umanjava, naprotiv, povećava njegovu vrednost i kao stvaraoca. Ljubiša nije sakupljač narodnih umotvorina, on ne beleži doslovno ono što čuje, on sarađuje sa kolektivom u odabiranju građe i davanju konačnog oblika toj građi.
Ljubiša je, pre svega, bez svake sumnje, čuo i znao mnogo više predanja nego što ih je obradio. Već u samom odabiranju iz mnoštva građe onoga što je, po njegovu mišljenju, značajno i karakteristično, a osobito onoga što je i aktuelno, ogleda se njegov originalni rad. Idejna osnovica Ljubišinih pripovesti, njihova, idejna usmerenost, videli smo, veran je odraz kolektiva prikazanog u njima, ali izvesna sistematičnost te osnovice, naglašavanje onoga što je po njegovu mišljenju bitno i suštinsko u njoj, to je Ljubišino. Kad imamo na umu najbitnije od tih ideja: sukobljavanje težnji pojedinaca s opštim interesima, ili individualnih shvatanja s utvrđenim normama kolektiva, pobeđivanje zajedničkih interesa i kolektivnih shvatanja u tim slučajevima, borba protiv tuđinaca i tuđinštine, kritički stav prema tuđinskoj građanskoj kulturi, prema eksploataciji čoveka, prema ostacima feudalne aristokratije, uperenost oštrice osobito protiv Mlečića i njihovih prirepaka, i tako dalje, ako upravo one iste ideje koje je Ljubiši nametala stvarnost naših primorskih gradova, a u kojima ima mnogo dodirnih tačaka sa shvatanjima naše ondašnje građanske inteligencije uopšte. Nije, dakle, Ljubiša pasivni skupljač folklora i opisivač običaja, on je pisac koji se aktivno i u određenom smeru odnosi prema građi koju obrađuje. Njegovo, delom svesno, delom stihijsko, izjednačavanje sa bezimenim stvaraocima narodnog folklora samo je njegov stav kao pisca, u čijem okviru samostalno dograđuje kolektivne tvorevine i daje im konačan oblik.
U tom davanju konačnog oblika takođe se ogleda njegovo individualno stvaralaštvo. Za najbolju njegovu pripovest, za jednu od najboljih na srpskohrvatskom jeziku uopšte, za Kanjoša Maceđonovića, Ljubiša nije poimence naveo od koga je čuo, to je, po njegovim rečima, "legenda za koju svaki Paštrović zna", i bez svake sumnje svaki priča na svoj način, kako ume i zna. (Poznato je da jednu istu pesmu, a kamoli pripovetku, koja je više podložna promenama, dvojica pevača nikad potpuno jednako ne kažu). A kako je Ljubiša ispričao, to je prava umetnost visokih kvaliteta, i to baš zato što se potpuno uživeo ili je u sebi nosio ona shvatanja koja je umetnički konkretizovao u Kanjoševu liku, divnom po svom duboko narodnom karakteru, po svojoj jednostavnosti i moralnoj snazi. Iz mnoštva anegdota koje je narod tokom dva ili tri stoleća uzeo za ime Vuka Dojčevića, Ljubiša je izdvojio one koje Dojčevića karakterišu kao tip dovitljiva čoveka iz naroda koji savlađuje prepreke i snalazi se u svim situacijama u životu, i tako zaokruglio i dokrajčio njegov lik. Sve su Ljubišine pripovesti duge; u ovom obliku kao što ih je Ljubiša dao one se nisu mogle održati kao celina u narodnom pamćenju; Ljubiša ih je stvarao iz elemenata narodne tradicije, i sve je to on radio svestan svoga stvaralaštva, kao što svesno u književni jezik unosi leksičke i sintaksičke elemente narodnog govora njegova zavičaja. I baš u tome što je iz elemenata narodne tradicije stvarao umetnička dela i što je narodnim elementima bogatio i osvežavao naš književni jezik i jeste velika Ljubišina zasluga kao pisca.
Mada su neke od Ljubišinih pripovesti vezane čak za XV vek a neke za XIX vek, ipak su po opštim shvatanjima života održanim u njima veoma srodne. Usled usporenog ekonomskog razvitka ta shvatanja se nisu brzo i uočljivo menjala. U najvećem broju tih pripovesti fiksiran je trenutak kad je seljački kolektiv iz kojega su potekle prešao vrhunac svog plemenskog razvitka, trenutak kad su se shvatanja tog kolektiva najizrazitije i najpotpunije ispoljavala, a istovremeno kad su se plemenski oblici života počeli raspadati pred pojavama trgovačkog kapitala i građanske kulture.
Pa ipak, pri pažljivoj analizi, može se uočiti izvesna istorijska diferencijacija likova i sredine. Kanjoš Macedonovič, junak "priče paštrovske iz petnaestog vijeka", po društvenom stavu još je samo član plemenske zajednice. On, naravno, ima svoj individualni život, ali je taj život sav u službi zajednice: Kanjoš je izvršilac zadatka koji mu zajednica postavlja, sve njegove misli, želje, postupci potčinjeni su interesima i shvatanjima ove zajednice. A već u Skočidjevojci, pripovijesti paštrovskoj izmakom (podvukao V. L.) petnaestog vijeka, mladi Stevan Kalođurđević sukobljava se sa utvrđenim plemenskim običajima i shvatanjima zajednice u pitanju izbora njegove drugarice u životu; u daljem razvoju događaja on se suprotstavlja interesima svoga naroda. U Prodaji patrijare Brkića, pripovesti sa predmetom iz druge polovine XVIII veka, Luka Stojanov, seljak, povodi se za svojim kumom Markom Bubićem, "plemićem i vlastelinom", i podmićen od ovog pokušava da trguje čašću jednog seljaka iz drugog plemena. I tako dalje. Raspadanje plemenskih oblika života, o kome smo maločas govorili, dato je u ovim pripovetkama u strogo istorijskim okvirima, sa uzrocima koji taj proces izazivaju.
Ljubišini likovi su ne samo istorijski diferencirani nego, u najvećem broju slučajeva, i individualisani u znatno većoj meri nego oni iz narodnog predanja. Pri tome se Ljubiša često služi i kratkim, rečitim opisima spoljašnjeg izgleda svojih junaka, čemu narodni pričalac retko pribegava. Kao i u narodnom pričanju, i kod Ljubiše su likovi izgrađivani pretežno pomoću jedrih, odsečnih, sadržajnih dijaloga i karakterističnih postupaka. Ljubiša se veoma retko služi iznošenjem unutrašnjih preživljavanja, a još ređe raspredanjem psiholoških stanja, ali veoma često jednom kratkom rečenicom neke ličnosti, jednim uzgrednim njenim sudom, jednim sažeto kazanim postupkom uspe da otkrije značajnu karakternu crtu. Tim jednostavnim sredstvima Ljubiša je sazdao velik broj reljefnih i konkretnih likova.
Koliko god su individualisani, ti su likovi svi bez izuzetka i tipični, pre svega za društveni sloj iz koga potiču. Na sredinu koju Ljubiša prikazuje pogrešno se gleda kao na monolitnu masu seljaštva. Pored seljaštva, koje je najbrojnije, tu sredinu čine sitni trgovci, kaluđeri, daskali-slikari, mletački činovnici, odnarođeni plemići i njihovi prirepci.
Sve je te slojeve Ljubiša zahvatio u svojim pripovestima i pričanjima i prikazao ih preko pojedinačnih likova. Ali on je ipak najveću pažnju obratio na seljaštvo, prikazujući ostale slojeve prvenstveno radi toga da bi ocrtao položaj u kome se seljaštvo nalazi. Otuda su najizrazitiji Ljubišini likovi tipični najvećim delom za seljački kolektiv.
Imajući pred očima taj kolektiv, verujući u njegovu snagu i visoku vrednost njegovih moralnih shvatanja, Ljubiša je prvenstveno išao za tim da iznese baš to, tu snagu i ta shvatanja. Otuda kod njega toliko opisa, običaja i verovanja.
U iznošenju izvesnih narodnih običaja i, osobito, društvenih odnosa koji su u njegovo vreme već zastarevali Ljubiša nije regresivan, on je samo u odbrambenom stavu pred naletom tuđinske građanske kulture, koja je u njegovoj sredini značila isto što i odnarođavanje. On je hteo da našoj novoj građanskoj kulturi koja se onda stvarala, kulturi kakvu je on zamišljao, ostavi u nasleđe, u zavet, što više od onih moralnih vrednosti koje je taj kolektiv bio tokom vekova nagomilao u svojim predanjima, kako bi se na tom narodnom temelju mogla zidati istinski narodna kultura. U tom smislu Ljubiša zaista predstavlja "vrlo dobru dopunu Vuka Karadžića".
U Ljubišinim pripovestima, u konkretnim likovima, katkad lapidarno datim, a često umetnički dokrajčenim, u istorijski verno prikazanim situacijama živi čitav jedan period naše istorije, jedan stupanj u našem društvenom razvitku. Taj stupanj razvitka svi naši narodi su prevazišli, neki ranije, neki kasnije, ali su svi kroz njega prošli, taj stupanj predstavlja naše "istorijsko detinjstvo". "Zašto ne bi istorijsko detinjstvo čovečanstva — kaže Marks povodom starogrčke književnosti — tamo gde se ono najlepše ispoljilo, vršilo svoju večitu draž kao stupanj koji se više nikad neće vratiti?" I naše "istorijsko detinjstvo... tamo gde se ono najlepše ispoljilo" predstavlja za nas zaista "večitu draž". I ne samo to, Ljubišini likovi su do te mere istinski odraz ljudskih odnosa u jednom istorijskom trenutku da daleko prevazilaze okvire tog trenutka i nekim svojim najbitnijim osobinama dostižu izvesnu nacionalnu tipičnost.
Danas, pošto smo prekužili mnoga zastranjivanja, kad u narodnoj državi u divnom poletu izgrađujemo jednu istinski narodnu zajednicu, istinski narodnu kulturu, možemo bolje nego igda ranije osetiti šta znače Ljubišine pripovesti kao odraz narodnog duha i stremljenja. Sve ono što je u našem kulturnom nasleđu bilo prožeto istinskom čovečnošću, sve ono što je doprinosiio i što sada doprinosi "unutrašnjem i socijalnom oslobođenju čoveka", sve se to uziđuje u temelje nove kulture naših oslobođenih naroda. Uz dela mnogih drugih, i Ljubišino književno delo uziđuje se u te temelje. Njegov Kanjoš Macedonović, njegov Vuk Dojčević, dobar deo i drugih njegovih likova ili odlomaka iz njegovih pripovesti predstavljaju nepresušan izvor vere u našeg čoveka.Dr Vido LatkovićIz Predgovora Stjepan Mitrov Ljubiša
PRIPOVIJESTI CRNOGORSKE I PRIMORSKE
N o l i t • B e o g r a d
1968[postavljeno 02.07.2010] |
