|
Angelina
|
 |
« poslato: Decembar 13, 2010, 10:40:11 pm » |
|
*
KLASIFIKACIJA LIRIKE U ANTOLOGIJAMA NARODNE POEZIJE
Nemogućnost da se sakupe sve lirske pesme usmene tradicije jednog naroda primorava (voljnog ili nevoljnog) klasifikatora da svoje razvrstavanje izvede na osnovu korpusa poznatih mu pesama, uz nadu da se u njemu nalaze sve reprezentativne, tipične vrste. Kako klasifikacija podrazumeva uređivanje i osobeno tumačenje narodne lirike kao sistema pesama, već izvlačenje pesama iz njihovog folklornog ležišta i vrsta pristupa pesmama kao tekstovima predodređuje i tip klasifikacije. Način pristupa narodnoj poeziji i njenom žanrovskom sistematizovanju predodređuje i realizaciju same klasifikacije. Zbog polifunkcionalnosti pesme kao folklorne tvorevine, sakupljač, književni istoričar, etnolog, etnomuzikolog, antologičar, potcrtavaju različite aspekte njenih primarnih i sekundarnih funkcija i konteksta u koji je dovedena. Bilo bi od koristi uočiti kakve predstave o narodnoj pesmi svako od njih unosi svojom metodologijom zapisivanja i obrađivanja.
Svaki pokušaj klasifikacije, kao naknadnog promišljanja o celovitom obuhvatanju srodnih i odvajanju raznorodnih pesama, pored ogrešenja u određenju granica lirike, prate brojne nedoumice i iskušenja različitih tipova grešaka u nejedinstvenim ili nerelevantnim kriterijumimima razlikovanja vrsta, ali i u nedoslednoj primeni podrazumevanih-nepotpuno usvojenih kriterijuma razlikovanja.
Narodna podela pesama kao prva i često polazna podela za učene nadgradnje ne postoji u eksplicitnom, već u implicitnom vidu, i kao klasifikacija se može tek rekonstruisati sabiranjem i sređivanjem narodnih naziva pesama. Kako su narodni nazivi najčešće određeni načinom izvođenja pesama ili prilikom u kojoj se izvode, u nekim slučajevima, mogu da se razlikuju od sela do sela, od generacije do generacije, tako da ista pesma može imati drugo ime zavisno od prostorne i vremenske lokalizacije. Zbog te činjenice može da nastane zbrka u identifikovanju pesama po njihovim narodnim imenima. Tek jednoznačnim svrstavanjem pesme u okvirima zaokruženog sistema obuhvataju se sve vrste bez mogućnosti da se bliske varijante jedne pesme nazovu različitim imenima. Uvođenje književno-teorijski zasnovanih klasifikacija ne znači, međutim, da treba odustati od zapisivanja narodnih naziva, jer komparativno istraživanje evolucije naziva narodnih pesama, kao i njihove geografske specifičnosti, omogućava donošenje mnogih zaključaka o odnosu kolektiva i usmenog pevača određene sredine prema narodnoj poeziji i njenim vrstama.
Pored jedne, zbog malog broja zapisa, krnje istorije narodnih naziva pesama, moguće je rekonstruisati i istorijat klasifikacija teorijskog usmerenja. Književno teorijska razmatranja teže najvećoj kategorijalnoj strogosti, pa i nameću kriterijume sistematičnosti i doslednosti u zasnivanju i preosmišljavanju klasifikacija narodne lirike. Zapažanje Nenada Ljubinkovića da već samo uvođenje književnih rodova (lirika, epika, drama) nije prirođeno narodnoj usmenoj tradiciji, u načelu važi. Međutim, u nedostatku pojmovnog rečnika narodnog usmenog stvaranja koji bi obuhvatao i složena pitanja klasifikacije, nama ne ostaje drugo no da govorimo pojmovima naših prethodnika koji se oslanjaju na književno-teorijske pojmove u pristupu folkloru.
U nizu pojedinačnih, ali i povezanih traganja za delotvornom ravnotežom između empirijske verodostojnosti i spekulativne zaokruženosti uspostavlja se niz književno-istorijskih klasifikacija. Sa stanovišta sadašnjosti, klasifikacije iz prošlosti imaju svojih mana i grešaka, ali treba imati u vidu da razlike između njih ne proizilaze samo iz promene opšte istorijske perspektive, već i iz razvoja posebnih pristupa narodnoj poeziji.
U odnosu na već promenjen način aktuelizovanja i konkretizovanja usmene lirske narodne pesme u živom izvođenju s jedne, i zapisima i štampanim zbirkama, s druge strane, sastavljanje antologija dodatno menja i njeno okruženje drugim pesmama i vrednovanje proisteklo iz njihovog novouspostavljenog rasporeda. Svrstavanje u antologičarski red narušava manje ili više zajedničke mesne, vremenske i druge odlike, što uz korišćenje naziva pesama koji ne pripadaju "narodnoj klasifikaciji", naglašeno aktuelizuje kriterijume povezivanja i žanrovskog uređivanja u antologijama. Zapažanje da u usmenoj književnosti pojam vrijednosti nije podvrgnut jedinstvenome kriteriju, nego varira od žanra do žanra (Pavličić 1983: 148), odražava se i na izbor pesama. U usmenoj komunikaciji, pored vantekstualnih elemenata izvođenja, koji se u potpunosti gube u pisanom obliku, bitan elemenat vrednovanja pesama su svrha i način njihovog pojavljivanja, koji se, u recepciji pisanog vida usmenog "teksta", samo delimično gube. U izvornoj komunikaciji i pevač najbogatijeg repertoara neće izabirati pesme koje ne priliče datom trenutku, a katkada ni pesme koje su po njegovom sudu i sudu kolektiva, estetski najvrednije samo na nivou teksta. Sastavljajući knjigu, antologičar, izabira upravo takve pesme, pesme različitih pevača izvedene u više prilika, na raznim mestima, u razna vremena, vodeći računa samo o svojstvima njihovog verbalnog sloja. Isključivanjem netekstualnih elemenata izvođenja, kontekstualne primerenosti i tradicionalnih kriterijumima izbora, on se povodom pojedinačnih pesama odlučuje po vrednosti teksta, ali se njegova procena ne tiče samo pojedinačnih pesama, već i čitavih žanrova, jer je estetska vrednost pesama različitih žanrova usmene lirike, u pisanom obliku, različita od tradicionalnog vrednovanja. U antologijama čiji sastavljači žele sveobuhvatno da predstave narodnu liriku biraju se pesme uz uvažavanje načela tipičnog i lepog. Tipično i lepo nisu nužno korespondentni, ali se nužno ni ne isključuju. Izrazito, uzorno, specifično, s jedne strane, i melodično, uverljivo, dirljivo, slikovito, s druge, uslovljavaju i sam izbor pojedinačnih tekstova, srazmerom saznajnih i estetskih funkcija u antologičarevoj intenciji i pretpostavljenom horizontu očekivanja čitaoca. Podrazumevani čitalac, kome sastavljač namenjuje antologiju, "predodređuje" način biranja i grupisanja tipa pesama. Mogu da se razlikuju dva stanovišta grupisanja - estetsko, zasnovano na estetskim vrednostima i uzajamnim vezama pesama, kao delova celine, i teoretsko, koje počiva na vanknjiževnim, najčešće folklorističkim, i književnim kriterijumima povezivanja građe. U antologijama narodne lirike teoretsko načelo razvrstavanja se funkcionalizuje kroz pedagoške ciljeve saznanja i pouke, dok se u izboru pesama prepliću teoretsko-pedagoška i estetska načela. Ukoliko su namenjene školskim potrebama, antologije su primerene određenom uzrastu učenika kojima treba da pruže celovitu predstavu o narodnoj lirici. Budući da funkcija "poučnosti" antologija uvažava aktuelna znanja nauke o književnosti o vrstama usmene lirike, one su dobar pokazatelj i preovlađujućih pogleda o klasifikaciji i sastavljačevog odnosa prema njima. Moguće je razmatrati koliko sama podela u antologiji proističe iz aktuelne nauke o književnosti, a koliko sa od njih odvaja i sa kojim razlozima to čini, nadalje, u kojim je slučajevima antologičarska podela nazadak prema istorijama književnosti i naučnim studijama, a u kojima je odraz naslućivanja teoretski novoga.
U razmatranje o klasifikaciji, u ovom radu, uzete su antologije lirike (N. Andrića, J. Prodanovića, B. Magaraševića, T. Čubelića, V. Đurića, I. Mamuzića, V. Nedića), antologije koje pored lirike sadrže i epiku (V. Jovanovića, L. Zrnića, S. Matića, V. Vitezice), izbor Darinke Stojanović u kome se nalaze i pripovetke, i Šenoina antologija, najstarija među pomenutima (1876) koja sadrži i umetničku poeziju. Izbori lirskih pesama omeđeni vremenskom, geografskom ili žanrovskom granicom, kao i antologije u kojima nema klasifikacije, nisu razmatrani.
Velika raznovrsnost prilika i načina na koji se pesme izvode, bogatstvo tema i motiva koji se prepliću otvara pitanje - postoji li mogućnost da se ta raznolikost uredi u razvijenoj hijerarhizovanoj klasifikaciji ili je nužno vrste podeliti po nekoliko kriterijuma. Podele, u kojima je izabran samo jedan kriterijum svrstavanja, jednostavne su i teorijski dosledne, ali nedovoljno obuhvatne - zato je nužno uvesti veliki broj kriterijuma, koji potpuno pokrivaju sve aspekte narodne lirike, odnosno, potrebno je razraditi veliki broj podela. Podele načinjene sažimanjem različitih kriterijuma razlikovanja u jednu jedinstvenu, naizgled jednostavniju podelu, teorijski su manje dosledne, ali ih je lakše koristiti. Formalne i sadržinske podele se temelje na samom tekstu pesama, dok se izvedbene, kontekstualne i vremensko-geografske podele zasnivaju na vantekstualnim elementima pesme. Kroz istoriju objavljivanja i proučavanja naše narodne lirike, najčešće su upotrebljavane podele u kojima se prepliće više kriterijuma razvrstavanja. Po odnosu konteksta i teksta, pesme mogu da se podele na dve velike grupe: one koje imaju neku praktičnu funkciju, vezane za određenu priliku i one koje su za kontekst manje vezane, a određene su tematskim kriterijumom.
Tokom XIX veka većina autora se držala Vukove razuđene podele "ženskih pjesama". Pera Đorđević je nakon ovih nekoherentnih podela, u Kratkom pregledu srpskih narodnih pesama (Brastvo 1889: 200), pesme rasporedio po starini...po prigodi..ili prilici, u kojoj se pevaju, ili samo po predmetu pevanja. Zadugo je, međutim, ideal jedinstvene podele uslovljavao uz uvažavanje različitosti ovih pesama, svrstavanje u jedinstvene klasifikacije. U ovakvim podelama bila su nužna, manje ili više prikrivena, razlikovanja prigodnih i neprigodnih, odnosno obrednih i neobrednih (običajnih i neobičajnih) pesama. U ruskoj folklorističkoj tradiciji ti tipovi su i jasno odvajani, ali je to stvaralo novi problem. Pesme, određene prvenstveno temom, nesrećno su dobijale ime dodavanjem negativnog sufiksa uz atribut određen obredom, prigodom, običajem (npr. neobredne). Pokušaj da se i to prevlada njihovim imenovanjem "pravim" ili "čistim lirskim pesmama", nasuprot lirskim obrednim, takođe nije bio uspešan. Ma kako nazvali suprotstavljene grupe pesama, svaki od korišćenih pojmova ima svojih slabosti — izborom imena "obredne" ili "običajne" pesme, ostaje problem pesama koje se izvode određenom prigodom koja nije obredna ili običajna. Kako se po pravilu, uzima samo jedno od ovih imena, ne razgraničavaju se obredni i običajni kompleksi u narodnim pesmama.
U disertaciji o klasifikaciji lirike, Tanja Perić Polonijo se, sledeći Propove ideje, zauzela za više podela usmene lirike, pa se obe grupe pesama javljaju i u podeli po temama, i u podeli pesama po dominantnim funkcijama u okviru namjene. U slučajevima kada se tematski ili kontekstualni kriterijum uključi u podelu po onom njemu neprimerenijem kriterijumu, javljaju se problemi koji proističu iz njihove nekorespondentnosti. "Običajne pesme" su, u okviru tematske podele, nazvane pesmama čije teme upozoravaju na običaje, nasuprot odrednici za teme izrazito tematskih pesama, koje izražavaju tipične ljudske situacije. Kod pesama čija tema upozorava na običaje, to upozorenje se može odnositi na različite običaje, a u prelaznim oblicima, sa neobičajnim pesmama, neće biti dovoljno ukazivanje samo na tu razliku, već i na sam tematski reperotoar običajnih pesama. Problem se javlja i svrstavanjem pesama određenih pre svega temom u kontekstualno-funkcionalnu podelu pesama po namjeni. Uključivanjem pojma dominantne funkcije, po Bogatirjovu — prigodne, magijske, zabavne i dr., na prvi pogled se odvajaju pesme određene tematikom i kontekstom, jer prigodne i magijske funkcije su vezane za običajne pesme, dok je zabavna funkcija primerena neobičajnim pesmama. Međutim, o funkciji se može govoriti samo ako nam je poznat kontekst, a ne samo tekst, između ostalog i zato što, kako je još Bogatirjov pisao, promena funkcije jedne pesme ne podrazumeva i izmene u njenom sadržaju, te jedna te ista pesma može imati i dve različite funkcije. Nadalje, prigodna funkcija ne pripada istoj klasi kao magijska i zabavna funkcija i morala bi biti razvedena u jednom potpunijem registru funkcija.
|
