sledeća tema »

[Angelina]

**

PREDROMANTIZAM I ROMANTIZAM


Iz ovog revolucionarnog doba potiče i najveći reformator srpskog jezika i srpske književnosti, Vuk Stefanović Karadžić. Već je Dositej težio stvaranju srpske književnosti evropske po formi i nacionalne po duhu, demokratizaciji jezika i književnosti, njihovom postavljanju na narodnu osnovu. Taj program ostvariće u potpunosti Vuk. Najvažnija književna delatnost njegova bila je sakupljanje svekolikog narodnog blaga. Već 1814. objavio je Malu prostonarodnju slaveno-serbsku pjesnaricu, koja je sadržala stotinak pretežno lirskih pesama i bila veoma lepo primljena. Postepeno Vuk je priremio i izdao četiri knjige srpskih narodnih pesama (1823—1833), koje su, naročito one junačke, stekle svetsku slavu. Tome su pogodovali ne samo ondašnje romantičarsko oduševljenje u Evropi za narodno stvaralaštvo nego i Vukov istančan ukus i pouzdan izbor pesama i pevača (među kojima su, uz Višnjića, najpoznatiji Tešan Podrugović i starac Milija). Srpskoj narodnoj poeziji divili su se Herder i Gete, mistifikovao ju je Merime, a prevodili su je Gete, Valter Skot, Puškin. Na podsticaj Jakoba Grima, Vuk je počeo skupljati i srpske narodne pripovetke (1821, 1853), a objavio je i zbirku narodnih poslovica (1836). Uz ovaj folkloristički rad treba pomenuti i Vukovu etnografsku delatnost. Takve građe ima u oba njegova rečnika i u Kovčežiću za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri zakona (1849), ali je od Vuka ostao i obiman nezavršen etnografski spis Život i običaji naroda srpkog (štampan posmrtno, 1867). Podjednako važna oblast Vukova rada je borba za narodni jezik i fonetski pravopis (svaki glas u njegovoj azbuci ima samo jedan znak). Mada su Dositej i njegovi sledbenici težili uvođenju narodnog jezika u književnost i pojednostavljenju pravopisa, tek je Vukova reforma odlučno raskrstila sa crkvenoslovenskim i veštačkim ruskoslovenskim jezikom. Pošto je 1814. izdao prvu srpsku gramatiku, Vuk je, istovremeno sa popravljenim izdanjem te Pismenice srpskoga jezika, 1818, objavio i Srpski rječnik sa 26.000 reči protumačenih nemačkim i latinskim ekvivalentima, a 1852. drugo, znatno prošireno izdanje ovoga rečnika sa preko 47.000 reči. Neprestano se boreći za svoje ideje i polemišući sa mnogobrojnim protivnicima, Vuk je u svom almanahu Danica (1826—1829. i 1834) za 1827. godinu štampao prvi srpski bukvar, a nastojanje da pokaže kako su narodni jezik i stvaralaštvo u njegovom duhu podesni da izraze i najviše predmete krunisao je prevodom Novog zavjeta (1847). Jezički reformator i leksikograf, folklorist i etnograf, prvi književni kritičar, Vuk Karadžić je bio i hroničar Prvog srpskog ustanka i istoričar, po čijim je podacima i kazivanju istaknuti nemački istoričar Leopold Ranke napisao čuveno delo Die serbische Revolution (1829). I sam izdanak toga ustaničkog vremena, Vuk je svojim delom označio osobitu srpsku revoluciju: u jeziku, književnosti, nauci, kulturi.
 
Dok Vukovo delo umnogome prevazilazi predromantizam, kojem vremenski pripada, pa i potonji romantizam, neki njegovi savremenici, uz nova obeležja, još pokazuju tragove prethodnih smerova. To najviše važi za Simu Milutinovića Sarajliju, pisca epa o Prvom srpskom ustanku, Srbijanka (1826), koji je svoju privrženost Vuku i romantizmu izrazio skupljajući narodnu poeziju.
 
Isprva blizak Vukovim idejama, sopstveni put je tražio romansijer, dramski pisac i pesnik Jovan Sterija Popović, u čijem se delu ogledaju razni stilovi i tendencije, ali koji se u poznim godinama autentično oglasio melanholičnom poezijom (Davorje, 1854), a mnogobrojnim komedijama karaktera (Laža i paralaža, 1830; Kir Janja, 1837; Pokondirena tikva, 1838; Rodoljupci, posmrtno, 1848. i dr.) stvorio je modernu srpsku komediju i presudno uticao na kasniji razvitak te književne vrste. Štaviše, taj izuzetno obrazovani čovek, osnivač Društva srpske slovesnosti, Narodnog pozorišta i Narodnog muzeja (sa Narodnom bibliotekom) u Beogradu, odigrao je važnu ulogu i u nastajanju realizma u srpskoj književnosti.

I najveći pesnik predromantizma, jedna od najkrupnijih ličnosti srpske književnosti uopšte, Petar Petrović Njegoš, budući učenik Sime Milutinovića, morao se odužiti klasicizmu. Međutim, njegovo delo prevazilazi privremene književne podele i pretvara se u pravu književnu sintezu. Filozofska poema Luča mikrokozma (1845) i spev Lažni car Šćepan Mali (1851), a naročito dramski spev Gorski vijenac (1847), ne samo što potvrđuju ogromne mogućnosti jezika i narodnog stvaralaštva na koje se Njegoš oslanjao nego i uvršćuju ovog pisca u velikane svetske književnosti. Pojava Gorskog vijenca 1847. godine, istovremeno sa Vukovim prevodom Novog zavjeta, Pesmama Branka Radičevića i raspravom Đure Daničića Rat za srpski jezik i pravopis, označava pobedu Vukove reforme i nove književnosti uopšte, zbog čega ta godina predstavlja prekretnicu u srpskoj književnosti XIX veka.

Upravo poezija Branka Radičevića, pisana narodnim jezikom i bliska narodnom duhu, ali i nadahnuta ondašnjim strujanjima u evropskom pesništvu, čini pravi početak srpskog romantizma. Brankove pesme nisu samo potvrda Vukovih shvatanja nego i svedočanstvo o istinskom pesničkom daru i lirskoj svežini toga prerano umrlog stvaraoca. U živahnom spevu Đački rastanak (1844) i melanholičnoj poemi Tuga i opomena (1844—1845), u vedrim minijaturama Devojka na studencu (1843), Vragolije (1843) i dr., ali i u elegijama poput one Kad mlidijah umreti (1845), Radičević je nagovestio velik pesnički raspon, koji se u njegovom fragmentarnom delu snažno ispoljio. Brankovom naraštaju pripadao je i najveći srpski putopisac Ljubomir Nenadović, koji je objavio Memoare svoga oca prote Mateje Nenadovića, ali je najpoznatiji kao pisac Pisama iz Italije (1868—1869) i više drugih putopisa.

Romantičarsku poeziju, koju je tako sjajno započeo B. Radičević, najpotpunije su izrazili Jovan Jovanović Zmaj, Đura Jakšić i Laza Kostić. Najplodniji i najraznovrsniji među njima, Zmaj, središnja je ličnost srpskog romantizma, koji je znatno prevazišao. Pesnik intimne lirike (zbirke Đulići, 1864. i Đulići uveoci, 1882), satiričar i rodoljubivi pesnik, tvorac srpske poezije za decu i do danas najveći srpski dečji pesnik, Zmaj je obilato prevodio iz mnogih evropskih književnosti, naročito poeziju, uređivao je književne, satirične i dečje listove, među kojima su Zmaj, po kome je i nadimak dobio, i najznačajniji srpski list za decu Neven. Đura Jakšić je najizrazitiji romantičar među ovim pesnicima. Pisao je i liriku, i epsku poeziju, i pesničku dramu. Njegova rodoljubiva poezija odlikuje se silinom, a ljubavna lirika i, naročito, pesme posvećene prirodi ispunjene su melanholijom i prerastaju u poeziju raspoloženja. Jakšić je značajan i kao dramski pisac, među čijim se delima naročito ističu istorijske tragedije u stihu Jelisaveta (1868) i Stanoje Glavaš (1878). Pisao je, takođe, romantičarske pripovetke iz savremenog života (Sirota Banaćanka i dr.), a u Komadiću švajcarskog sira (1871) približio se realizmu. Najmlađi od ove trojice romantičara, Laza Kostić, dugo je bio osporanan, ali su potom moderni pisci, naročito posle II svetskog rata, u njemu otkrili svoga preteču. U njegovom protivrečnom delu nejednake vrednosti mogu se naći i drame (Maksim Crnojević, 1863; Pera Segedinac, 1882), i duže epsko-lirske pesme i balade, i eseji, i filozofski i estetički spisi, i književna i pozorišna kritika, i prevodi, pa i velika monografija o Zmaju (1902). Ali punu meru svog dara Kostić je dostigao u nekim od malobrojnih lirskih pesama (Među javom i med snom, 1863; Santa Maria Della Salute, 1909. i dr.). Savremena revalorizacija Kostićevog stvaralaštva svedoči o delotvornoj povezanosti moderne srpske poezije s jednim tokom srpskog romantizma.

Mića Popović: portret Vuka Karadžića u foajeu Narodne biblioteke Srbije u Beogradu Petar Petrović Njegoš, skulptura Ivana Meštrovića u Njegoševom mauzoleju na Lovćenu

Kulturna riznica SRBIJE
sastavio i uredio Jovan Janićijević
IDEA | Beograd, 2005.

[Angelina]

*

POSLJEDNJI PJESNICI SRPSKOG ROMANTIZMA


Trećoj generaciji srpskih romantičara pripada nekoliko pjesnika, čije mjesto u sistemu srpske književnosti nije bez značaja. Njima je zamjerano da su samo prepjevavali već ovještale ideje ranijih pjesnika, da im je manjkalo originalnosti, da su zbog nedostatka prave inspiracije pisali u kitnjastom i sentimentalnom stilu. Ali, bilo je to doba kada su se umjetnička poezija i proza tek razvijale kod Srba i kada su i najmanji tragovi tog razvojnog luka bili bitni, bez obzira na veći ili manji kvalitet književnih ostvarenja koja su ih predstavljala. Zato su u istoriji naše književnosti i ostala zabilježena imena: Milorada P. Šapčanina, Jovana Grčića Milenka, Stevana V. Kaćanskog i drugih.

Postojala su tri naraštaja književnih stvaralaca tzv. romantizma u srpskoj književnosti 19. vijeka. To je bio pravac koji je naknadno dobio ime po nešto ranijim sličnim tendecijama u evropskoj književnosti, a koji je kod nas našao izraza u oduševljenju narodnom poezijom, rodoljubljem i istorijom, zatim u angažovanosti poezije koja je pratila aktuelna politička i društvena zbivanja, ali i njenim izletima u čulne zanose i zanose prirodom. Prva generacija romantičara bila je ona koja se javila prije 1848. godine zajedno sa Brankom Radičevićem. Drugu generaciju su činili antologijski pjesnici Đura Jakšić, J. J. Zmaj, Laza Kostić i njihovi savremenici, a posljednjem pokoljenju romantičara pripadali su mnogi pjesnici, od kojih je do danas malo koji ostao poznat široj čitalačkoj publici. Među njima su bili: Stevan Vladislav Kaćanski, Jovan Grčić Milenko, Milorad Popović Šapčanin, Pavle Marković Adamov i drugi, od kojih su neki bili i pripovjedači. Ovim posljednjim romantičarima je zamjerano da su samo prepjevavali već ovještale ideje ranijih pjesnika, da im je manjkalo originalnosti, da su zbog nedostatka prave inspiracije pisali u kitnjastom i sentimentalnom stilu. Ipak, i pored svega oni imaju svoje mjesto u sistemu srpske književnosti, a koje nije bez svog značaja. Njihova djela su značajna bar zbog toga što su svjedoci vremena u kojem su nastajala i težnji i čežnji onih koji su ih pisali. Bitno je naglasiti da je to bilo doba kada se umjetnička poezija i proza tek razvijala kod Srba i da su najmanji tragovi tog razvojnog luka bitni, bez obzira na veći ili manji kvalitet književnih ostvarenja koja su ih predstavljala.


Milorad P. Šapčanin
Rodom iz Šapca, kako mu i sam nadimak kazuje, ovaj pjesnik nakon svršetka bogoslovije nije postao sveštnik, nego je obavljao različite poslove u sudstvu i prosvjeti. Uz to se bavio i književnošću — bio je liričar, dramatičar, epski pjesnik i pripovjedač, doduše sve to u skromnim razmjerama. Imao je karakteristično shvatanje poezije, koja je trebalo da bude egzil od života: umetnost treba da nam da ono što nam život ne daje: san i iluziju. Stihovi su mu bili mahom naivni, osim kad je pisao o selu i prirodi, gdje se vidjela njegova iskrena oduševljenost seoskim načinom života. Evo npr. kako on oduševljeno pjeva o muži na selu: I k'o odjedanput da poteče reka, /vedrice se prospu slatka, bela mleka, /i kad ih ponesu stanarice žive, /pregiblju se, cvrče, obramice krive. /A posle se metne u kotao stari, /pa na tihoj vatri lagano uzvari... Inspiracija rustičnim je jednim dijelom poticala od toga što je on svoje djetinjstvo proveo na selu, pa je upravo time podstaknut napisao i najbolje svoje pripovijetke. Na jednom mjestu veli: "Kome nije slatko sećati se detinjstva? Pa još kad su ti minuli dani vedri i bezbrižni. Bar ja sam uvek raspoloženiji kadgod mi se da prilika da reknem koju o dragoj minuloj pro šlo sti..." Karakteristika Šapčaninovog stila bila je frazeologija u poetskom izrazu preuzeta od ranijih pjesnika i vrlo česta upotreba deminutiva, čak i onih uduplanih kao što su: konjičak, kapljičica, pesmičica, vetrićak, stolićak, sićan itd. Pisao je i istorijske drame. Osamdesetih godina 19. vijeka u Narodnom pozorištu u Beogradu izvodilo se nekoliko srpskih istorijskih predstava, među kojima su bile i Šapčaninove. On je smatrao pozorište velikom i javnom narodnom školom, a jedno vrijeme je bio i upravnik Narodnog pozorišta, najstarije institucije tog tipa kod Srba. Ovo pozorište je osnovano odlukom kneza Mihajla Obr e novića i prva predstava "Posmrtna slava kneza Mihaila Obrenovića" odigrana je 1869. godine. Podignuta na današnjem Trgu Republike u Beogradu, pozorišna zgrada je predstavljala za tadašnje evropske pojmove modernu pozorišnu zgradu, osvijetljena do tada u Beogradu nepoznatim gasnim osvjetljenjem. Danas Narodno pozorište još uvijek ima svoj stalni repertoar predstava, u zgradi koja je dograđivana i preziđivana, i svoj sadašnji izgled je dobilo osamdesetih godina 20. vijeka. Šapčanin je bio jedan od prvih srpskih romanopisaca sa svojim romanom čudnog naziva "Sanjalo", kao što je i izvršio znatan uticaj na početku spisateljskog rada svog šurjaka, potonjeg velikog pripovjedača, Laze Lazarevića.
 

Jovan Grčić Milenko
Jovan Grčić Milenko je pjesnik koji je imao tipičan razvoj romantičarskog pjesnika. Pohađajući gimnaziju u Novom Sadu, Segedinu i Požunu, a potom studije medicine u Beču, on je počeo pjevati po đačkim družinama. Bio mu je uzor Branko Radičević i pod njegovim uticajem je objavio prvu zbirku pjesama. Osim toga je napisao i poneku pripovijetku, isprobavao se u drami i epu, i prevodio je Šilera i Hajnea. Trudio se da piše što prostije: U prostim pesmama, veli on, čuvao sam prostotu, kao nepomirljivi neprijatelj takozvanom visokom nerazumljivom pevanju. Neki su ga nazvali "pjesnikom prirode" jer je oduševljeno i mnogo pjevao o sremskoj prirodi i o mladićkim raspoloženjima koja je ona podsticala u njegovoj duši. Osim toga, on je, kao i Šapčanin, naročito prižežno pisao "seoske pjesme" — koje u prostom stilu kazuju težakova zanimanja u proleće i seoske zabave. U pjesmi "Na česmi", on opjevava česmu oko koje su se u nekom selu njegovi stanovnici okupljali i gdje su se održavale seoske svečanosti: Stara česma zasuzila /na malenom bregu, /nad njome se lipa svila, /gde se ptice legu... /mile ptice legu... /O, pa zdravo, česmo mila, /međ veselim slavljem!/pa mi napoj selo moje / sa junačkim zdravljem, /sa čeličnim zdravljem!... Jovan Grčić je sebi dao nadimak Milenko po imenu djevojke Milene, koja mu je bila jedina istinska ljubav u životu. Jedva je desetak godina trajao njegov pjesnički staž. Još od rane mladosti je bio obolio od tuberkuloze, zbog nje je morao da napusti studije, i bolesti je podlegao prije svoje tridesete godine. Tako se i on uvrstio među slavne ličnosti iz srpske istorije koje je prerano pokosila ova teška bolest, zajedno sa Njegošem, Brankom Radičevićem i drugima. Kada je umirao u svojoj sobici u selu Čereviću, sve je zidove iznad bolničke postelje ispisao svojim stihovima, i prizivao je seoske djevojke i mladiće da mu dolaze u posjetu. Molio ih je da mu posjedaju oko postelje i da se veselo i neusiljeno, kao što bi to radile napolju u prirodi, šale, pjevaju i vesele. Tako je zadržavao dodir sa životom. Umro je 1875. godine u manastiru Beočinu na Fruškoj gori.


OSTALI ROMANTIČARI

Među ostalim pjesnicima pozne generacije srpskog romantizma bili su i Stevan Vladislav Kaćanski, Pavle Marković Adamov i Čedomilj Mijatović.

Kaćanski je bio prevashodno pisac rodoljubive lirike, zbog čega je u starosti i dobio nadimak "Stari Bard". Svoj pjesnički program iznio je u posveti Srpskom rodu: Sve što imam — to je tvoje, /sve što imam — tebi dajem: /sa slađanim uzdisajem /srce — misli — pesme moje! Bio je pjesnik Ujedinjene omladine srpske, i svojim životom je svjedočio odanost otadžbini i posvećenost svom narodu. Po zanimanju je bio profesor gimnazije. Gotovo pod starost, u pedesetim godinama, učestvovao je u srpsko-turskom ratu 1877, a poslije toga je pokrenuo patriotski list Velika Srbija.

Tipični romantičar po svom shvatanju istorije bio je i Čedomir Mijatović, koji se bavio prevashodno istorijskim radovima i pisanjem pripovjetki. Govorio je za istoriju da je u njoj sve sveto i dokazivao da je njen cilj da svojim električnim munjama osvetli ljude i događaje.

Pavle Marković Adamov, profesor Karlovačke gimnazije i urednik lista Brankovo kolo, bio je takođe pripovjedač, ali sa shvatanjem da pisac romana mora biti pjesnik. Pisao je najviše pripovijetke o mačvanskom selu, kao što je i pisao pjesme do kraja svog života, ali u potaji. Svi ovi rani pokušaji stvaranja srpske proze zadobiće svoj puniji oblik u pripovjedačima realizma, pravca koji je uslijedio u srpskoj književnosti poslije romantizma.

piše: Anja Jeftić