sledeća tema »

[Angelina]

**

VRSTE SREDNJOVEKOVNE KNJIŽEVNOSTI KOD NAS


Srednjovekovna književnost verovatno nije sačuvana do naših dana u celini, jer je mnogo dela propalo zbog neprijateljskih pustošenja naše zemlje, a delimično i iz drugih razloga. Iz onoga što se sačuvalo vidi se da je u ovoj književnosti bilo i poezije i proze, vrlo bliske crkvenoj književnosti, mada to nije uvek slučaj.
 
HAGIOGRAFIJE
 
Hrišćanska kultura, imajući istu ideološku osnovu, lako je prelazila iz jedne zemlje u drugu u kojoj je vladala ista vera, pa su zato i pojedini književni motivi ili čitava književna dela prelazila i postajala deo književnosti drugog naroda, odnosno više naroda i zemalja. Takav je bio slučaj i sa srpskom srednjovekovnom kulturom, u kojoj je, kao i u mnogim drugim, bilo dosta ranije stvorenih dela drugih naroda.
 
Ta hrišćanska književnost obuhvatala je razne književne vrste. Među njima su naročitu vrstu činIle hagiografije. U njima su opisivani životi apostola, svetaca i mučenika za hrišćanstvo, prvenstveno iz onoga vremena kada hrišćanstvo još nije bilo priznato za državnu veru. Slikajući sa dosta fantastičnih i legendarnih elemenata, sa bujnom i razigranom maštom živote ljudi koji su se zalagali za hrišćansku veru, neki od pisaca hagiografija uspevali su da ocrtaju niz likova živo i dramatično i da tako kod srednjovekovnog čitaoca, koji je i inače bio sklon misticizmu, pobude simpatije, poštovanje, pa i strahopoštovanje prema tim istaknutim hrišćanima. Iz vizantijske književnosti, koja je bila bogata hagiografijama i nekim drugim književnim vrstama, kao i sa Zapada, prevođene su hagiografije i kod nas. No, pored prevedenih hagiografija, javile su se domaće, koje opisuju živote domaćih svetaca, pustinjaka, mučenika i podvižnika. Najvažnije i karakteristične osobine hagiografija su u tome što one izražavaju duh srednjovekovne hrišćanske crkve, tadašnji misticizam i uopšte shvatanja srednjovekovnog čoveka, a u nekima od njih ima i lepog pripovedanja, naročito u srbljacima (žitijima o Srbima svecima), gde se jezik približavao narodnom.
 
APOKRIFI

Kada se hrišćanska crkva učvrstila, odlučila je da među onim delima u kojima se govorilo o veri načini red, pa da odvoji ono što je "pravilno" od onoga što ne odgovara interesima već organizovane crkve, te je stoga "nepravilno". Tako se, s jedne strane, stvorio kanon — tj. spisi koji su osnova novom verskom učenju, u kojima je to učenje o veri izneto tačno po učenju zvanične crkve, i koji su se kao takvi imali poštovati i biti svetinja, i, s druge strane, apokrif, tj. spisi u kojima je učenje "lažno", netačno i nije u skladu sa zvaničnim crkvenim učenjem. Apokrifi su zabranjivani, plenjeni i uništavani jer su svojom slobodnom obradom biblijskih povesti smetali zvaničnoj crkvi. Apokrifi su dopunjavali pričanja iz biblije, opisivali raj i pakao, izmišljali priče o prorocima, svecima, bogorodici i kazivali to u obliku vizija ili snoviđenja ili u obliku običnih pričanja. U njima ima mnogo legendarnog i mističnog, mnogo elemenata iz narodne tradicije i iz raznih neznabožačkih religija iz davnih paganskih vremena.
 
U apokrifima je pripovedanje često jednostavno ali skoro uvek živopisno. Bilo ih je mnogo i bili su popularni, jer su bili čitaocu ili slušaocu pristupačniji i razumljiviji nego knjige zvanične crkve. Apokrifi su bili rašireni kod svih naroda, pa i kod naših. Naročito su ih širili bogumili. U njima ima i revolta, osude, želje za boljim životom, a skoro uvek slobodnog tumačenja vere. Njihovoj omiljenosti i popularnosti doprinosilo je i to što su bili pisani čistim narodnim jezikom i nisu bili suvoparni kao kanonske knjige. Iz apokrifa su neki motivi prešli i u narodne usmene umotvorine. Pored apokrifa u književnosti, ima ih i u crkvenom slikarstvu.
 
ROMANI I PRIPOVETKE
 
Osim književnih vrsta koje su, u stvari, spadale u crkvenu književnost, bilo je u srednjovekovnoj književnosti i vrsta sasvim svetovnog karaktera. Tako je, na primer, bilo romana o Aleksandru Velikom, u kojima se pričalo o životu Aleksandrovom sa mnogo fantastičnih elemenata; njegovo rođenje i čudnovato detinjstvo, njegovo osvajanje Evrope, Azije i Afrike, putovanje kroz nepoznate zemlje, kroz zemlje kepeca, džinova, kentaura, amazonki, itd. Pored fantastičnih, u ovim romanima se prepliću i antički i biblijski motivi i teme. Zatim, bio je poznat i roman o Trojanskom ratu, dok je delo Teofana krčmarica iz vizantijske istorije, odnosno pseudoistorije, itd.
 
BIOGRAFIJE

Među delima srpske srednjovekovne književnosti naročiti značaj imaju biografije ili žitija — najoriginalnija dela te književnosti. U stvari, to su opisi života najznačajnijih predstavnika srpske feudalne hijerarhije: vladara i crkvenih poglavara (arhiepiskopa).

Biografije pokazuju veoma tesnu povezanost naših srednjovekovnih vladara sa crkvom; crkva je podržavala vladare, a vladari crkvu. Biografije su očigledno nastale po uzoru na hagiografije (u kojima su opisivani životi apostola, svetaca i mučenika za hrišćanstvo sa mnogo fantastičnih i legendarnih elemenata). One, kao i hagiografije, najčešće nisu pisane radi toga da pruže istorijsku sliku ličnosti, nego da je odvoje od njene sredine, da joj dadu svetačke, a ne ljudske osobine. Zbog toga je u njima mnogo legendarnih elemenata koji zatamnjuju istorijsku istinu. Postojao je i jedan stalan oblik njihove kompozicije i načina na koji se izlaže njihova sadržina. Na početku su imale obično bogoslovski uvod. Zatim dolazi izlaganje vladarevog ili arhiepiskopovog života, koje je protkano i prošireno raznim umecima bogoslovskog i retorsko-panegiričnog karaktera. Kraj biografije obično je bio neka vrsta pohvale u kojoj se naglašavaju sve vrline ličnosti o kojoj se piše. Na kraju, i to dosta često, nalazilo se i pričanje o čudesima što ih ta ličnost čini.
 
Ako je pisac biografije imao i književnog talenta, onda je kroz sve te bogoslovske elemente moglo da se probije živo književno pričanje ili iskreno osećanje. Takav je, na primer, slučaj u biografiji o Nemanji koju je napisao Sava Nemanjić. U njoj ima iskrenih lirskih mesta u opisu Nemanjine bolesti i smrti. Isto tako, pravih književnih elemenata ima u biografiji o Savi, koju je napisao Teodosije. Teodosije je od svih pisaca biografija pokazao najviše pravog književnog talenta.
 
Krećući se između hagiografskog i istorijskog prikazivanja likova i događaja, pisac biografije je, pored legendarnih elemenata, unosio i niz realnih činjenica i događaja, mada često nedovoljno jasno, tako da se njihova suština može tek nazreti, ali ne i nesumnjivo utvrditi.

I ova književna vrsta je razvijana tokom vremena, i u njoj su se vršile neke promene koje su donosili izmenjeni uslovi života. Dok su prva četiri biografa — Sava, Stevan Prvovenčani, Domentijan i Teodosije — pripadala istorijskom razdoblju kada se dinastija Nemanjića i feudalni poredak učvršćuju, zbornik Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, koji su pisali Danilo i njegovi sledbenici, nastao je u vreme najjačeg uspona već učvršćene vladarske moći i vrhunca srpskog feudalizma, koji počinje s Milutinom, a završava se sa Dušanom. Feudalizam se bio nametnuo i učvrstio, a vladar je bio tako silan da počinje da širi državnu teritoriju preko međa dotadašnje nemanjićke države, osvaja susedne zemlje. On je centralna ličnost, a njegova dela postaju predmet hvale biografa, koji ih povezuju sa božjom voljom i naklonošću. Biografija je tu da uveliča sjaj vladareve ličnosti, opravda njegove postupke, da zanemari tamne i pojača svetle strane u njegovoj životnoj istoriji, jer borbe oko vlasti u feudalnom društvu bile su krvave i teške i dovodile su do međusobnih sukoba i u samoj klasi feudalnih gospodara, pa tako i među članovima dinastije Nemanjića. Opadanje moći srpske feudalne države donosi nove okolnosti, koje susrećemo u biografijama pisanim u XV veku, a naročito u onima iz vremena dugogodišnje turske okupacije.
 
Biografije imaju značaja za književnost, pre svega kao dokumenat o stepenu razvitka naše kulture u srednjem veku i, zatim, u nekima od njih ima vrlo lepog, živog i poletnog pričanja koje, u nekim slučajevima, dostiže i veću umetničku vrednost; najzad, one su značajne i kao jezički i stilski podaci o razvitku našeg književnog jezika od XIII do XVII veka. U njima se dosta jasno razlikuju dve vrste stila: prosto, jednostavno i neposredno kazivanje kod jednih, i komplikovano, retorsko, patetično, po ugledu na vizantijski stilski manir toga vremena, kod drugih.
 
U jezičkom pogledu biografije su još i dobar primer kako se izgrađivao i razvijao naš književni jezik u srednjem veku, kako se, naime, s jedne strane, težilo da se sačuva tradicija starog književnog jezika i književnih normi a, s druge strane, kako je u taj jezik sve više i jače prodirao narodni jezik, menjajući stari književni jezik i fonetski, i morfološki, i leksički i sintaksički, stvarajući na taj način srpsku recenziju staroslovenskog jezika. Pa ipak, jezik tih biografija dalek je današnjem čitaocu...

Zbog svih ovih odlika biografije su najznačajnija književna vrsta srpske srednjovekovne književnosti.
 
U vreme trajanja ove književne vrste bilo je više pisaca biografija ili žitija; ipak najpoznatiji su: Sava, Stevan Prvovenčani, Domentijan, Teodosije (svi u XIII veku), arhiepiskop Danilo i njegovi nastavljači (u XIV veku), Grigorije Camblak i Konstantin Filozof (u XV veku), patrijarh Pajsije (u XVII veku).

POHVALE

Pohvale su se razvile iz biografija u posebnu vrstu srednjovekovne književnosti. Obično se u poslednjim glavama biografija davala neka vrsta sažete pohvale ličnosti o kojoj piše biografija. Međutim, ubrzo se pohvala počela izdvajati, postajati zasebna celina. Već biograf Teodosije ima zasebnu pohvalu Simeunu i Savi.

Autor teksta nepoznat

[Angelina]

*

APOKRIF

Apokrif ili apokrifni spis (grč: ἀπόκρυφα — skriven) je nekanonska knjiga biblijske tematike, koja je zabranjena od crkvenih vlasti i uglavnom tajno širena.

Kada je u 4. veku hrišćanstvo postalo zvanična državna religija Rimskog carstva, postavilo se pitanje propisivanja (kanonizovanja) zvanične hrišćanske literature, jer su postojala mnoga dela u kojima je hrišćanstvo tumačeno drugačije od učenja crkve. Zato je crkva je odlučila da izvrši reviziju svih dotadašnjih poznatih hrišćanskih spisa sa ciljem da odvoji one koje sadrže božju "istinu" od onih čije je učenje "lažno".

Kanonske knjige su propisane na laodikijskom saboru 360. godine. U kanon je ušlo ono što i danas spada u Novi zavet (jevanđelja po Mateju, Marku, Luki i Jovanu, djela apostolska, poslanice itd.) i Stari zavet (knjiga postanja, knjige proročke itd.). Okončanjem kanonizacije biblijskih knjiga, apokrifima počinju da se nazivaju sva ostala dela starozavetne i novozavetne tematike, koja su ostala izvan sastava Svetog pisma i najčešće se smatraju jeretičkim knjigama.

Kao i kanon, i apokrifi se dele na starozavetne i novozavetne. Od starozavetnih apokrifa poznati su: Knjiga Enohova, Knjiga Varuhova i Knjiga Avramova, a od novozavjetnih razna jevanđelja, otkrovenja i tzv. viđenja. Apokrifne knjige su zabranjivane i spaljivane, jer se njihovo viđenje biblijskih povesti nije slagalo sa viđenjem zvanične crkve. Oni su najčešće obrađivali biblijske motive, opisivali raj i pakao, pripovedali priče o prorocima, svecima, bogorodici.

U staroj srpskoj književnosti bilo ih je više: Knjiga Avramova, Knjiga Enohova, Jevanđelje Mladenstva, Jevanđelje Jakovljevo, Nikodimovo i dr. Prevedeni s grčkog, puni mašte i legende, uticali su na srpsku narodnu književnost. I pored svih zabrana, apokrifi su u srpskoj književnosti mnogo i dugo prepisivani, sve do 19. veka. Neki su i čitani u crkvi: "Protojevanđelje Jakovljevo" (na dan Bogorodičinog rođenja) i "Nikodimovo jevanđelje" (na Veliku Subotu za Vaskrs).^[1][/color]

http://sr.wikipedia.org/sr

[Angelina]

**

CRKVENI SPISI

Posve je razumljivo da su i prvi spomenici na srpskom tlu imali isključivo crkveni karakter... . To su u prvom redu razni misali, brevijari, psaltiri i evanđelistari. Iz te grupe rukopisa izrazito crkvenog karaktera sigurno je najljepši prvi sačuvani ćirilski evanđelistar iz 12. stoljeća — M i r o s l a v lj e v o  e v a n đ e lj e — neobično raskošno opremljen.


DUŠANOV ZAKONIK

Međutim, jedan od značajnih originalnih radova u sadržajnom smislu pravnog je karaktera: to je  D u š a n o v  z a k o n i k  (ili Zakon blagovjernoga cara Stefana) iz 1349, odnosno 1353/54. godine, a sadrži ustav tadašnje srpske države, karakterističan za centraliziranu feudalnu vlast kakvu je Dušan uveo u Srbiji.


POEZIJA

I u srpskoj književnosti srednjega vijeka naići ćemo na poeziju, iako ne tako rasprostranjenu kao u hrvatskoj književnosti tog vremena. Ta je poezija prije svega crkvena, ali ima i takvih sastava u kojima ćemo naći i moralno-poučnih tekstova, a zatim, i interesantnih razmišljanja o nekim osnovnim ljudskim problemima u obliku sentenci. Posebna je karakteristika te srpske poezije da je pisana najvećim dijelom u obliku pjesama u prozi, odnosno da je to zapravo ritmička proza, kao što ćemo vidjeti i u jednom od najljepših sastavaka "S l o v o  lj u b a v i" od despota Stefana Lazarevića:

Stefan despot najslađemu i najljubaznijemu, i srca mojega nerazdvojnomu i mnogostruko željenomu, i u premudrosti obilnomu, carstva mojega bližnjemu (ime rekavši), u gospodu ljubazno celivanje, a ujedno i milosti naše neoskudno darovanje.
 
Leto i proleće gospod sazda, kao što i pesnik (David) reče, a u njima i krasote mnoge, pticama brzo i veselja puno preletanja, i gorama lišće, i lugovima prostranstva i poljske širine, i vazduha tankog divnim nekim glasovima ispunjavanje, i zemljina nošenja darova koje cvetova koje dobrog mirisa i zelenila, no i samoga čovječjeg jestastva obnovljenje i razigranje, dostojno ko da iskaže.
 
Sva pak ova i druga čudna dela božja, koja i oštrovidni um razmotriti nije u stanju, ljubav prevashodi. I nije čudo, jer Bog se naziva ljubav, kao što reče Jovan Gromov (apostol i jevanđelist).

Svaka laž smeštanja u ljubavi nema, jer Kain tuđ ljubavi reče Avelju: iziđimo nas dvojica napolje.
 
Oštro nekako i brzotečno delo ljubavi, koje svaku vrlinu prevazići može.
 
Lepotno ovu David ukrašava kao miro, reče, na glavu, koje silazi na bradu Aronovu, i kao rosa aermonska koja silazi na gore Sionske.
 
Junoše i deve, k ljubavima prikladni, ljubav izljubite, no pravo i nezazorno, da, nekako junaštvo i devstvo povredivši, kojim jestastvo naše k božanstvenomu prisvaje se, božanstveno ne negoduje. Ne žalostite, reče apostol, duha svetog božjeg, njim se znamenovaste javno kao u krštenju.
 
Besmo zajedno, i drug blizu druga, ili telima ili duhom, no ako gore, ako reke rascepiše nas, David da reče: Gore Gelvujske, da ne siđe na vas ni dažd ni rosa, jer Saula i Jonatana ne sačuvaste. O bezlobije Davidovo, slušajte koji ste carski, slušajte, Saula ti oplakuješ, obreteni? Jer obretoh, reče Bog, Davida, čoveka po srcu mojemu.
 
A vetrovi da se udare s rekama i da one sasvim seknu, kao pri Mojsiju more, kao pri Isusu sudiji, kivota radi, Jordan.
 
Još da se sakupimo, još da se ugledamo, još ljubavno da se sjedinimo u tom samom Hristu bogu našem, a njemu slava s ocem i sa svetim duhom u beskonačne vekove, amin.

Autor teksta nepoznat