sledeća tema »

[Angelina]

**

O  D R A M I


Postanak drame. — Drama je grčka reč i znači radnja. Kao književni rod, ona obuhvata dela u kojima se radnjom na sceni otkrivaju život i njegove pojave. Evropska drama nastala je najpre u Grčkoj, u VI veku pre n.e., i njenim osnivačem smatra se grčki pesnik Tespis. Ona se razvila u doba cvetanja lirske i epske poezije u Grčkoj, i to iz obrednih pesama koje je pevao hor prilikom prinošenja žrtava bogu plodnosti i stvaraocu snaga prirode Dionisu. Vezana za mitologiju svojim sadržajem, ona je najpre bila religozni obred, da se tek onda, kada se iz hora izdvojio jedan njegov član i poveo razgovor sa horom (dijalog) stvore uslovi za sukobe, za radnju, i da tako nastane jedan nov književni rod. Tespis je prvi prema horu postavio jedno lice — glumca — koji je započinjao razgovore sa horom i horovođom, i stoga se on i naziva ocem drame, jer je prvi, uvodeći dijalog, stvorio uslove za dramu.
 
Struktura drame. — Drama je književno delo čije je umetničko ostvarenje vezano za jednu drugu umetnost, nastalu u isto vreme kad i drama — za pozorišnu umetnost. Ona se piše za predstavljanje na sceni i, osim vrlo retkih izuzetaka, ona je neraskidljivo vezana za pozorišnu umetnost i podređena njenim zakonitostima. Stoga drama kao književni rod ima i posebnu strukturu; razvijanje dramske radnje podređeno je okolnostima koje omogućuju njeno otelotvorenje i saznavanje.
 
Ono što čini osnovu drame kao književnog roda i njenu bitnu odliku — radnja — nastaje iz raznih uzroka. To može da bude sukob (konflikt) između dveju ličnosti čija su shvatanja sasvim suprotna jedna drugima, čije su prirode, strasti ili interesi međusobno suprotni. Takvih drama u kojima je sukob lične prirode ima najviše. Razume se da junaci drame kao stvaraoci i nosioci dramskog sukoba i dramske radnje moraju da budu istovremeno i karakteristične ličnosti, tipični predstavnici izvesnih opštih pojava, a nekad i izvesnih životnih principa. Sukobu u drami, tj. dramskoj radnji, mogu da budu i drukčiji uzroci. Radnja može, na primer, da bude zasnovana na sukobima između progresivnih i reakcionarnih društvenih snaga, odnosno njihovih idejnih predstavnika i nosilaca; junak može da vodi borbu sa izvesnim spoljašnjim silama, životnim okolnostima u kojima se nalazi i koje predodređuju njegovu sudbinu; ili je to borba koja se vodi u samom junaku, usled unutrašnjih protivrečnosti koje se javljaju u njegovoj prirodi, njegovu karakteru. U svakom slučaju, dramski sukob i dramska radnja moraju biti zasnovani na nekim značajnim, veoma važnim i bitnim društvenim ili životnim problemima, kako bi izazvali živo interesovanje gledalaca.
 
Radnja u drami mora da bude vrlo sažeta, da ima čvrsto jedinstvo i ujednačen tok. Sukob u drami, ma koje vrste bio po uzrocima, mora stalno da raste, da bude u središtu pažnje gledalaca sve do one tačke kada nastaje preokret koji vodi ka kraju, ka pobedi ili porazu glavnog junaka. Ta razvojna linija dramske radnje morala je po klasičnim pravilima da bude u svemu ujednačena da bi bila gledaocima potpuno jasna. Po klasičnoj poetici, ona ima pet etapa: 1) početni događaj ili događaje iz kojih nastaje sam sukob u drami — ekspozicija; 2) razvijanje nagoveštene radnje i sukoba i komplikacije koje u njenom toku nastaju — zaplet (kolizija); 3) vrhunac u stepenu razvijanja sukoba, kada je jedan od junaka u izvesnom preimućstvu u vezi sa krajnjim ishodom sukoba — kulminacija; 4) opadanje radnje, kada se već jasno vide pomenuta preimućstva zbog kojih nastaje preokret u radnji u korist pobednika u sukobu — peripetija; 5) rasplet sukoba, kojim se dramska radnja završava — katastrofa.
 
Po shvatanju u antičkoj književnosti, i u doba klasicizma u XVII i XVIII veku, u svakom dramskom delu moraju postojati ove etape u razvijanju sukoba; one često predstavljaju i odvojene manje celine u okviru jedinstva cele radnje — otuda i postoje činovi u drami, koji takve manje celine predstavljaju. Najveći broj drama prema tim etapama u razvijanju sukoba ima pet činova. Takva struktura dramske radnje predstavlja klasični njen tip, karakterističan za evropsku književnost sve do romantizma, dakle, skoro za dvadeset pet vekova. Zbog toliko dugog poštovanja ovih "pravila" o dramskom stvaranju napisan je velik broj dramskih dela u evropskoj književnosti prema tim pravilima. Stoga: ćemo još nešto o tim pravilima reći. Čvrsto jedinstvo dramske radnje je i omogućeno strukturom koju smo naveli. Iz pet etapa u razvijanju radnje u klasičnoj drami, pa sve do klasicističke jasno se vidi njen ujednačen tok, čvrstina i jedinstvo njene razvojne linije.
 
Tako se u fazi ekspozicije gledalac odmah upoznaje sa osnovnim uzrocima dramskoga sukoba, sa junacima drame i njihovim odnosima, sa osnovnom, bitnom crtom njihova karaktera i okolnostima u kojima će se radnja razvijati; prema tome, u ekepoziciji se pruža sve što je potrebno da se zna o početnoj situaciji i događajima čiji će razvoj dovesti do sukoba i o ljudima čije će sudbine ili shvatanja dovesti do dramskog konflikta. U toj fazi razvijanja dramske radnje već se nalaze počeci zapleta, ili se on i njegova motivisanost tu već jasno nagoveštavaju.
 
U zapletu se radnja počinje brže razvijati — to je već radnja sama. Razvijanje radnje je usmereno tako da je sukob između junaka neminovan. Tu se već jasno vide one svetle i tamne strane karaktera junaka, ona njihova dominantna karakterna crta koja ih usmerava ka borbi za dobro ili za zlo. Ako je uzrok sukobu u spoljašnjim silama, kojima se dramski junak suprotstavlja svojom borbom, onda se gledaocu i te sile i glavni junak moraju jasno predstaviti; a ako je sukob u samoj glavnoj ličnosti, naime, izazvan unutrašnjim njegovim nedoumicama, neopredeljenošću, kolebanjem ili protivrečnostima, onda pisac mora gledaocima pokazati taj unutrašnji sukob, tj. u nizu postupaka glavnog junaka nedvosmisleno istaći one njegove osobine koje će pokazati dvojstvo njegove ličnosti i dovesti do njegove pobede ili poraza.
 
Kulminacija predstavlja najviši i najdžapregnutiji stepen u razvijanju dramske radnje, i ona mora biti pripremljena prethodnim događajima i postupcima glavnog junaka. U toj etapi razvijanja dramske radnje glavni junak mora gledaocu u svemu da bude jasan kao ličnost i karakter, i gledalac se u toj fazi razvijanja radnje ili potpuno opredeljuje za glavnog junaka, ili je svim svojim bićem protiv njega. U pogledu suštine dramskog sukoba, opredljenosti junakove za dobro ili zlo, za ovaj ili onaj princip ili ideal, kod gledalaca ne smeju da postoje nikakve sumnje, i stoga je on živo zainteresovan za ishod sukoba i sudbinu junakovu, i sam donekle osećanjem ili mišlju angažovan u njegovoj borbi ili se u njemu rađaju simpatija ili antipatija, pa on želi pobedu ili poraz junaka, prema tome kako sagleda njegove situacije ili tok života, ponekada čak prenoseći, svesno a češće nesvesno, sebe u položaj junaka.
 
U peripetiji se borba razrešava i privodi kraju i već se u dobroj meri jasno vidi ili naslućuje njen srećan ili nesrećan ishod za glavnog junaka. Tu mora postojati onaj momenat u razvijanju radnje od koga će zavisiti kojim će putem ona krenuti svome kraju: pobedi ili porazu. Peripetija svakako označava preokret koji nastaje u toku razvijanja dramske radnje. Tu se dotadašnji tok radnje završava, i nastaje jedan drugi, koji se razvija iz prethodnog i koji radnju privodi kraju. U ovoj etapi razvijanja radnje gledalac je zainteresovan samo u jednom smislu: do peripetije on je dramski sukob pratio sa neizvesnošću i zabrinutošću za ishod njegov, i njegovo je interesovanje za dalje razvijanje radnje stalno raslo u tom smislu; sada se on interesuje samo za to da li će se njegova iščekivanja ispuniti i kako.
 
U raspletu kao poslednjoj etapi u razvijanju dramske radnje dramski sukob se završava, i gledalac mora da ima osećanje potpunosti i završenosti radnje u drami, ili potpunosti i dovršenosti dramskog lika, njegove sudbine. Iako u stvarnom životu "kraja" nikada nema, jer je život u stalnom razvijanju i kretanju, u umetničkim delima ima se iluzija da je jedan događaj, pojava, ili jedan ljudski život potpuno dovršen. Taj kraj — rasplet jedne drame — mora da bude prirodan, da nastaje iz celokupnog toka radnje, čime se i postiže čvrsto jedinstvo njeno — jedna od bitnih odlika drame kao književnog roda.
 
Sve ovo dosada rečeno o unutrašnjoj strukturi i organizaciji drame opšta je teorijska postavka koja je važila nekih dvadeset pet vekova, pa i tada, razume se, sa mestimičnim odstupanjima od pojedinih manje ili više važnIh delova ovakve dramske poetike. Sa romantizmom počinje postepeno odstupanje od klasične strukture dramskog dela. Od romantizma do danas i drama je doživela svoj razvitak kao što će se to pokazati u razgovorima o drami u starijim razredima.
 
Likovi u drami. — To su dramski junaci, ili, kako se uopšteno zovu, dramski karakteri. Oni su stvaraoci i nosioci dramske radnje i piščeve osnovne zamisli, i ono što jedno dramsko delo čini umetničkim to su dramski likovi, dramski junaci, odnosno dramski karakteri. Oni se pamte, a ne sama dramska priča. Dramska priča, odnosno dramska radnja, služi samo za otkrivanje likova, njihovih karakterističnih individualnih crta. Ona je samo sredstvo krjim se dramski junak razvija, izgrađuje i oživljuje.
 
Kao nosioci dramske radnje, dramski junaci moraju biti tako građeni da budu izrazite ličnosti, izraziti karakteri. Gledalac ih kao ljudske karaktere doživljava iz njihovih odnosa prema drugim ličnostima u drami, iz njihova govora kojim saopštavaju svoja razmišljenja i osećanja, iz njihova ponašanja, postupaka, i, uopšte, iz njihova reagovanja na spoljašnje događaje, čime stvaraju sukobe, i samim tim mogućnosti za dramsku radnju. Svakako, svim tim oni ispoljavaju prvenstveno svoje ljudsko biće, svoj moralni lik, svoj karakter, i to je u središtu gledaočeva interesovanja.
 
U drami nema mogućnosti, kao u romanu, na primer, da se osvetli celokupan jedan lik, sve crte njegova karaktera. Tu se junak predstavlja gledaocu najčešće samo u jednoj, dominantnoj crti svoga karaktera, koja se otkriva u određenom sukobu. Gledalac tu crtu karaktera doživljava kao junakovu strast, koja postaje pokretač svih njegovih akcija i u određenom sukobu, u određenoj dramskoj radnji čini sveukupnost junakova duhovnog bića, njegove moralne ličnosti. Ta dominantna crta karaktera junakova izaziva puno interesovanje gledaočevo, i svaka junakova reč, pokret, mimika, postupak idu u delu talentovanog dramskog pisca za tim da nam junaka načine izrazitim likom i doslednim u ispoljavanju baš te crte.
 
Da bi kao određen karakter bio jasan, izrazit i celovit, glavni junak u drami prema sebi mora da ima druge ličnosti, koje o postavljenom problemu u drami imaju shvatanja, gledišta i stav potpuno suprotne shvatanju, gledištu i stavu glavnog junaka. To baš i dovodi do sukoba među njima i omogućuje ispoljavanje one bitne, dominantne, karakterne crte glavnog junaka.
 
Ma kakav sukob bio u drami, i ma o kakvom dramskom junaku sa određenim moralnim likom bila reč, dramski junak, odnosno dramski karakter mora da bude prirodan, istinit, ili verovatan, kao pojava u životu, i u isto vreme mora da bude karakterističan predstavnik određenih ljudskih osobina, vrlina ili poroka. Stoga dramski pisci najveću pažnju obraćaju na izgrađivanje karaktera svojih junaka; bez dobro izgrađenih karaktera nema ni dobre drame.
 
Povezanost drame sa pozorišnom umetnošću. — Kao književni rod, drama je vezana za pozorište, za pozorišnu scenu, za pozorišnu umetnost u celini, od koje ona i zavisi, i usled čega kao književno delo ima i specifične osobine. Dramski junak se od epskog ili lirskog junaka razlikuje baš po tome što se on izgrađuje u velikoj meri, ne samo piščevom rečju, tj. pomoću pismene komunikacije između pisca i čitaoca, no i onim drugim činiocima koje pružaju scena i pozorišna umetnost uopšte. Otuda proističe još jedna osobenost doživljavanja dramskog sadržaja, naime, dramske radnje i likova. Za potpuno doživljavanje drame kao specifičnog književnog dela pri scenskom izvođenju gledaocu nije potrebna ona sposobnost koja je potrebna za epska ili lirska dela — mašta. Gledalac i radnju i dramske junake doživljuje kao živu, istinsku stvarnost, jer se sve događa pred njim, u sadašnjosti, kao u stvarnosti; on i radnju i likove vidi pred sobom, u svoj njihovoj punoći, zvuku i pokretu, posredstvom reproduktivnih umetnika — glumaca. Iako je svestan da je ono što se na sceni događa piščeva tvorevina, samo umetnička fikcija, gledalac se za sve vreme predstavljanja na sceni uživljava u to kao da je stvarnost i vrlo je intenzivno doživljuje. Likovi dramskih junaka sa scene deluju na gledaoce kao živi ljudi, koje sreću u svakodnevnom životu.
 
Za takvo konkretizovanje života na pozornici dramskom piscu služe razni posrednici, njegovi saradnici u stvari, kao i mnoga druga sredstva kojima scena raspolaže. To su: režiser, glumac, scenograf, kostimograf, scenerija i rekvizite. U saradnji sa svim tim činiocima dramsko delo doživljuje svoje potpuno umetiičko ostvarenje.
 
Režiser je prvi posrednik između dramskog pisca, odnosno njegova dela i gledaoca. On na osnovu dramskog teksta i oskudnih uputstava koje dramski pisac daje ispred teksta, ili u samom tekstu u zagradama za njegovo izvođenje (didaskalije ili remarke), postavlja delo na scenu i rukovodi njegovim izvođenjem. On dodeljuje uloge pojedinim glumcima, zajedno sa njima izgrađuje junake, konkretizuje likove, pomoću svoje mašte i na osnovu piščeve zamisli stvara određenu sredinu, atmosferu u kojoj se oni kreću i delaju, i uz saradnju ostalih pozorišnih činilaca i sredstava dočarava gledaocu stvarnost na sceni, stvarni život. Njegova uloga je u ostvarivanju dramskog dela na sceni vrlo velika.
 
Glumac je drugi važan činilac kao posrednik između dramskog dela i gledaoca. Prema zamisli i uputstvima režiserovim, koja se kreću u ošptim, osnovnim linijama, i prema svom ličnom doživljaju piščeve zamisli i dramskog teksta u celini, i posebno dramskog junaka koga treba da svojom glumom oživi na sceni, on sada tumači određeni dramski lik. Tumačeći takav lik, on će ga, ne izneveravajući niti izopačavajući piščevu zamisao, svakako obojiti i svojom umetničkom ličnošću, svim onim što nosi u sebi kao svoju ljudsku prirodu, psihologiju i mentalitet i umetnički talenat; i, sasvim prirodno, uneće u reči i rečenicu, dikciju, intonaciju, mimiku, gest, svoj doživljaj dela kao celine i junaka pojedinačno. Tu se on sada pretvara u umetnika koji liku što ga tumači, u okvirima piščeve zamisli, doživljaja, odnosno dramskog teksta, udahnjuje život i čini ga živim i stvarnim, bliskim gledaocu. Tu, u takvom tumačenju dramskog junaka, kojim se on pretvara u živo ljudsko biće, i sastoji se snaga umetničkog talenta jednoga glumca.
 
Da bi piščeva slika života delovala kao stvarnost, taj život i ljude treba smestiti u određeno vreme, u vezi sa vremenom u kome se radnja zbiva, i uskladiti sa godinama starosti i karakterom i opštim izgledom junaka. Dramski junaci moraju odgovarati vremenu i sredini svojim spoljašnjim izgledom, odelom, ponašanjem itd. To se postiže određenim kostimima i maskom. To je zadatak kostimografa. Time se gledaocu na neposredan način predstavljaju život i ljudi, sredina i vreme.
 
Za dočaravanje stvarnosti i prirodnosti na sceni potrebno je stvoriti i određenu sredinu u kojoj junaci žive, u kojoj se kreću i delaju. To se postiže dekorom (kulisama), koje ostvaruje pozorišni slikar (scenograf), i uz to i rekvizite — to su razni predmeti na sceni (nameštaj, posuđe, razna oruđa), sve ono čime se glumci u vezi sa tekstom i situacijom na sceni služe.
 
U vezi sa dekorom je i scenerija. To su sva ona svetlosna i zvučna, tehnička sredstva kojima se dočaravaju razne prirodne pojave (dan, noć, mesečina, oluja, grmljavina, talasi, kiša, itd.) i atmosfera u kojoj se zbiva dramska radnja.
 
Iz svega ovoga se jasno vidi međusobna zavisnost drame kao književne umetnosti i pozorišne umetnosti. One žive jedna s drugom i jedna u drugoj. Otuda drama kao književni rod živi samo na sceni i svaka drama pisana je za scensko predstavljanje.

Radmilo Dimitrijević • Dimitrije Vučenov
ČITANKA za III razred gimnazije | Beograd, 1974.

[Angelina]

**

RAZVITAK DRAME


Od osnovnih svojih oblika — antičke tragedije i komedije, drama je, razvijajući se, prolazila kroz razne faze i svojom tematikom nužno izražavala razne stepene društvenog razvitka i promene koje su u društvu nastajale i, uporedo s tim promenama, snažno uticala na duhovni razvitak čovečanstva.
 
Tako su se u srednjem veku razvile, za potrebe verske propagande, religiozne crkvene drame, najpre tzv. misterije, u kojima se najčešće prikazivao život Hristov ili život Bogorodice, ili su za te drame uzimani i drugi motivi iz Svetog pisma; zatim mirakuli, sa građom iz legendi o svecima, i, najzad, moraliteti, sa moralnim temama u duhu učenja katoličke crkve.
 
Drama se naročito razvila i negovala u doba renesanse, kojoj je proučavanje humanizma pružalo motive i bogatu građu. Pod uticajem klasične književnosti, počele su se razvijati i tragedija i komedija; sa motivima iz istorije Grka i Rimljana u tragediji, dok su u komediji obrađivane teme koje je nudilo novo savremeno renesansno društvo. I tragedija i komedija se tada u dobroj meri oslobađaju onih stega i u sadržini i u formi nasleđenih izantičke drame. Tada su drame pisali najpoznatiji pisci: u Engleskoj Viljem Šekspir, u Španiji Kalderon de la Barka i Lope de Vega — svi iz XVI—XVII veka, vrlo plodni i daroviti pisci, i dr.
 
Pisci renesanse su naročito negovali komediju, koja je prvenstveno služila za zabavu ljudi. Iz komedije je nastala i druga vrsta renesansne drame — pastorala, koja je u doba renesanse bila naročito razvijena. Motivi u pastorali uzimani su iz pastirskog života sa mnogo idiličnih i veselih scena iz života pastira. Nju su negovali i čuveni pisci iz tog doba: u Italiji Torkvato Taeo (XVI — XVII vek), a u... Dubrovniku Marin Držić (XVI vek) i, docnije, Ivan Gundulić (XVII vek).
 
U XVII veku se javljaju isto tako daroviti dramski pisci u Francuskoj, i to pisci tragedija i pisci komedija. To su Pjer Kornej i Žan Rasin, koji su pisali uglavnom tragedije i po njima bili poznati, kao i čuveni komediograf Molijer.

Oni su tvorci tzv. "klasicističke drame". Građu za tragedije pisci su uzimali iz grčke ili rimske istorije, dok je mnoštvo motiva za komedije bilo iz savremenog društva XVII veka. Ta dramska dela pisana su uglavnom u duhu antičkih drama i po sadržini i po formi. Drame francuskih dramskih pisaca uticale su na razvitak poznije drame.
 
Kao književni rod, drama se naročito obogatila u sadržajima, a razvila se i u formi, u XVIII veku i docnije. Tako je u XVIII veku nastala tzv. "građanska drama", koja je negovana i docnije u doba romantizma (u početku XIX veka) Tada se javljaju i čuveni dramski pisci, pre svega, tvorac građanske drame Lesing (u Nemačkoj), a u doba romantizma (takođe u Nemačkoj) Šiler, sa poznatim dramama Razbojnici i Viljem Tel. Građanska drama je postepeno prešla u naturalističku, a njen najznačajniji predstavnik je norveški pisac Henrik Ibzen, koji je veoma snažno uticao na evropsku dramu brojnim dramskim delima sa motivima iz savremenog života.
 
U XIX veku drama se bogati i piscima i delima popotovu od vremena kada se oslobodila klasičnih pravila o strukturi. To oslobađanje donelo je doba romantizma i, naročito, francuski dramski pisac, pesnik i romansijer Viktor Igo. Drama se menja i tematski i po sadržini, odnosno po problemima koje dramski pisci postavljaju u tome književnom rodu; drama se menja i po formi. U Rusiji se tada javljaju Puškin, Gogolj, docnije Čehov i Maksim Gorki; u Švedskoj August Strindberg, a u našoj književnosti drama se takođe javlja u XIX veku i razvija se do naših dana. Naši dramski pisci su: Jovan Popović Sterija, Branislav Nutić... i drugi.
 
Drama se počela menjati i po odnosima dramskih pisaca prema građi koju su obrađivali i postajala je tematski raznovrsnija; u savremenom dramskom stvaranju, u vezi sa razvitkom pozorišne umetnosti i novih tehničkih sredstava, radio-drama, televizijska drama, antidrama, monodrama itd., tako da je savremena dramska književnost danas i u svetu i kod nas veoma razvijena, što je i razumljivo.

Autor teksta nepoznat

[Angelina]

**

O DRAMI


... Iako nije tako bogata brojem dela kao što su to drugi književni rodovi — lirska poezija i epska — drama se isto tako sa razvitkom društva i kulture i sama razvila, bogatila i novim sadržajima i novim formama. Svaka društvenoistorijska epoha donosila je nove društvene i druge probleme, pa su se, u vezi s tim, javljali i novi dramski sadržaji. Uporedo sa potrebama čoveka da život i stvarnost vidi na sceni, razvijala se i pozorišna umetnost, koja je, opet, sa svoje strane, uticala i na razvitak dramske forme. Te promene su menjale ovaj književni rod i uticale i na razvijanje drame sve do danas.

Ako se hoće ukratko da pruži slika razvitka dramske književnosti, naime, kratak književnoistorijski i književnoteorijski pregled, on bi ovako izgledao u vremenu od javljanja naše književnosti:

Srednjovekovna drama. — Iz verskih, propagandnih razloga, namećući svoju kulturnu prevlast i želeći duhovno da ovlada čovečanstvom, crkva je stvorila jednu vrstu drame za potrebe takve čisto verske propagande. To su tzv. misterije (12 — 15. vek) — crkvene drame u kojima se uglavnom, na osnovu tema iz Svetog pesma, u obliku dramskih scena, prikazivao život Bogorodice. Misterije su nastale iz samog liturgijskog obreda, i prvo su se javile u obliku liturgijskih drama na latinskome jeziku, a zatim na narodnom, sa vrlo primitivnom pozorišnom scenom i tehnikom.

Osim misterija — crkvena drama je razvila docnije još dve vrste: mirakule (čudesa iz legendi o raznim svecima) i moralitete (kratke drame sa moralizatorskom tendencijom).

Renesansna drama. — Renesansa je razvitkom građanskog staleža donosilo sobom i nove probleme, pa i nove književne teme i oblike, i ona je naročito razvila dramu. Treba reći da je renesansna drama čuvala stare zakone klasične drame i njene teme, ali ih je i prilagođavala sadržinom novom vremenu i potrebama novoga društva. U doba renesanse javili su se veliki dramski pisci, kao što je Šekspir, na primer, u engleskoj književnosti, ili Lope de Vega i Kalderon u španskoj.

U doba renesanse drama je razvila izvesne nove oblike, kao što je pastorala (pastirska igra). Naročito se tada razvila komedija, sa raznim vrstama i podvrstama.

Klasicistička drama. — U doba klasicizma (17. vek) naročito se razvila drama u Francuskoj, i to tragedija i komedija: prvu vpstu su negovali i razvili francuski pisci Pjer Kornej i Žan Rasin, a drugu Molijer. Klasicističku dramu odlikuje, pre svega, slepo pridržavanje klasičnih dramskih zakona.

Građanska drama. — Ona je nastala u 18. veku i imala je moralistički cilj. Teorijske postavke građanskoj drami dao je francuski pisac i filosof Didro, koji je i sam pisao drame takve, moralističke sadržine. On je rekao da je ta nova vrsta drame — građanska drama — najpotrebnija i najkorisnija čovečanstvu, jer u njoj svi staleži mogu da budu predmet prikazivanja. U drami novog tipa omogućeno je — po njemu — da se život prikazuje sa više realizma. Građanska drama je mnogo negovana zatim u Nemačkoj (predstavnik takve drame u Nemačkoj je Lesing).

Romantična drama. — Prava romantična drama nastala je i razvila se najviše u doba romantizma (prva polovina 19. veka). Pisci tih drama su uzimali teme iz društvenog života, ali u njima njihov odnos prema životu i prema ličnostima je izuzetan. Tu se slikaju idealne, izuzetne ličnosti koje se bore za bolji život čoveka. Junaci tih drama teže da svojom borbom ostvare ideale, u nekom idealno zamišljenom svetu, u kome će čovek živeti po svojoj slobodnoj volji, oslobođen obaveza i društvenih predrasuda, ponet i podvrgnut samo svojim emocijama. Kod raznih naroda ona je dobijala i različite, čisto nacionalne prizvuke i teme. Takav je slučaj i sa našom romantičnom dramom (Đura Jakšić i Laza Kostić).

Realistička drama. — Tu se život, društvo i sukobi junaka prikazuju na realistički način. Težnja pisca je da društvene i porodične sukobe prikažu tako da budu što bliže stvarnosti i da pruže što ubedljiviju iluziju stvarnosti. Ta drama ima, razume se, više podvrsta. Tako postoji: naturalistička drama, psihološka drama... socijalna drama i, najzad, simbolična drama. Simbolističkih primesa ima u mnogim savremenim dramama.

Radmilo Dimitrijević • Dimitrije Vučenov
ČITANKA za III razred gimnazije | Beograd, 1974.

[Angelina]

**

D R A M A


[odlomci]

Razvojni put novije srpske drame počinje kad i srpsko pozorište. Ako se izuzmu pokušaji didaktičke drame, koji u nas datiraju još iz prve polovine XVIII veka, kao i ako se izuzmu "teatralna predstavlenija" Joakima Vujića u Pešti, Novom Sadu i Kragujevcu, tokom prve tri decenije XIX veka, začeci srpske dramaturgije javljaju se istovremeno sa pojavom organizovanijih pozorišnih manifestacija. Bio je prilično veliki skok od neoriginalnog moraliteta, kakav je u suštini pokušaj da se preradi Tragedija o smrti Uroša Petog Emanuila Kozačinskog, preko posrbljavanja različitih nemačkih i mađarskih pozorišnih komada, što ih je za potrebe svog pozorišta tako revnosno obavljao Joakim Vujić, do beogradskog Teatra na ćumruku u kojem se, početkom četrdesetih godina prošlog veka, već izvode Sterijine tragedije i komedije.

Tako je srpska drama još na samom početku dosegla do vrhunca koji kasnije neće prevazići: čitava dramska produkcija srpske književnosti XIX veka u znaku je suverene dominacije velikog Sterijinog talenta, u znaku dominacije pisca čije delo nosi sva obeležja vremena u kojem je nastalo i istovremeno vuče korene iz riznice svetske literature. Pisac tragedija i komediograf — srećno su se susreli u Sterijinoj stvaralačkoj ličnosti: to je bio pre svega odraz potreba tadašnje publike. Mlado građansko društvo, koje se u Srbiji tek formiralo, i to u specifičnim uslovima deobe vlasti sa još prisutnim turskim upravljačima, tražilo je u pozorištu, možda baš ponajviše, predstavu i potvrdu istorijskih zbivanja tokom proteklih pet vekova borbe za opstanak. Zato su tragedije sa istorijskom sadržinom bile tada i te kako tražene, rado gledane i čitane. I Sterija se prilično uspešno ogledao u tom rodu, ostvarujući tako svoje principe prema kojima teatar treba da podučava, da bude škola za stare i mlade. Upoznajući publiku sa nekim pojedinostima iz istorije on je, istovremeno, želeo da svoje gledaoce poduči, ne bi li tako iskorenio ili suzbio neke opšte mane, pa je pisao i komedije, ugledajući se na Molijera, a sve sa istom tendencijom. Njegove komedije, zahvaljujući tematskoj raznovrsnosti, bile su zanimljive srpskoj građanskoj publici, kako onoj u nešto razvijenijim gradskim sredinama u Vojvodini, tako i onoj u Srbiji, koja se formirala u nekadašnjim turskim palankama.
 
Tragedija i komedija egzistiraju u srpskoj dramskoj književnosti tokom XIX veka gotovo u podjednakoj meri. Burni suvremeni istorijski događaji davali su piscima obilate povode da se sete sličnih situacija iz istorije i da ih dramski prikažu. Tako, pored Sterije, pišu tragedije i istorijske komade Đorđe Maletić, Atanasije Nikolić, Jovan Dragašević, Jovan Subotić i, nešto kasnije, Đura Jakšić, Laza Kostić, Matija Ban, Nikola V. Borić, Miloš Cvetić, Dragutin J. Ilić i drugi. Moglo bi se navesti još desetak pisaca koji su tragedijama i komadima sa istorijskom sadržinom izdašno snabdevali naša pozorišta. Ograničili smo se uglavnom na najplodnije i najkarakterističnije, u svoje vreme i najpopularnije pisce. Posle Sterije, međutim, dela trajne književne vrednosti u našoj dramaturgiji ostvarili su Đura Jakšić, Laza Kostić, Miloš Cvetić i Dragutin Ilić. Dela ostalih pisaca samo svedoče o uzaludnim naporima, tek ponekad krunisanim samo prividnim trenutnim uspesima. Zato i nije čudno što se imena ovih pisaca danas mogu sresti jedino još u kartotekama pozorišnih arhiva ili na starim pozorišnim plakatima.
 
Ako se za dela takozvanog ozbiljnog repertoara našeg pozorišta u XIX veku može bez preterivanja reći da zbog svoje usiljenosti i tendencione koncepcije predstavljaju, dobrom polovinom, samo mrtvu prošlost, za drugi deo tog repertoara, za onaj koji pripada komici, ocena bi bila tek nešto povoljnija. Posle Sterijinih komedija Kosta Trifković samo zabavlja publiku, što, u manjem obliku i skromnije, čini i Milovan Đ. Glišić. Komedije. kao i komadi sa temama iz narodnog života, obavezno sa pevanjem, većinom nevešto pisani, naivni i bez ozbiljnijih zapleta, a ponekad i bez radnje, čiji su autori, pored ostalih, i Ljubinko Petrović, Milan Savić, Dragomir Brzak, Kosta Kostić, Manojlo Đorđević Prizrenac, Janko Veselinović i Stevan J. Jevtić, svedoče danas o neinventivnosti i neveštini svojih pisaca, ali, delimično, i o nivou i ukusu same publike. U komičnom i zabavnom repertoaru našeg teatra iz druge polovini XIX veka mogućno je pored dela Sterije, Trifkovića i Glišića izdvojiti još i neke komade glumaca, kao što su dela Velje Miljkovića ili Ilije Stanojevića, koja su se, ako ništa drugo, odlikovala svojim izrazito scenskim pogodnostima.
 
Pojavom Branislava Đ. Nušića, čija je komedija Protekcija izvedena još 1889. na sceni beogradskog Narodnog pozorišta, dobija komični repertoar našeg teatra jednog vrlo značajnog autora, koji će dati vredan doprinos ne samo komediji nego i takozvanoj srpskoj građanskoj drami. Tako na samom prelazu vekova imamo značajne promene: novija dramska dela sa prilično aktuelnim temama iz gradskog života, kao i satirički intonirane komedije, potiskuju nekad popularne i često izvođene tragedije i istorijske komade. Za ovaj period razvoja srpske drame karakteristično je veće interesovanje značajnih pisaca za pozorište. Kao što je to nešto ranije činio pesnik Vojislav Ilić, sada se u drami ogledaju mnogi izvrsni pripovedači ili pak pesnici: Svetozar Ćorović, Simo Matavulj, Ivo Ćipiko, Borisav Stanković, Milorad Mitrović i Petar Kočić (navodimo ovde samo najznačajnije). Ali njihovi dramski pokušaji, izuzev Ćorovićevog i Stankovićevog, ostali su u našoj dramaurgiji samo kao svedočanstvo, samo kao ilustracija napora i dobre volje da se naš pozorišni repertoar osveži, uzdigne i obogati. U tu grupu autora može se svrstati i pesnik Aleksa Šantić sa svojim dramskim pokušajima, koji se odlikuju lepim poetskim slikama. Nušića-dramatičara nastavlja u slikanju građanskog života veoma mali broj pisaca, od kojih treba pomenuti Vojislava Jovanovića i Milivoja Predića, čija dela, ako i nisu neki osobit uspon naše dramaturgije, označavaju ipak, u periodu do prvog svetskog rata, izvesno obogaćenje, kao i napredak u pogledu forme.
 
Prvi svetski rat značio je bolan prekid za razvoj čitave naše kulture i umetnosti; nije nikakvo čudo što se to osetilo i u ionako skromnom razvojnom putu naše drame. Nušić je i u periodu posle rata još uvek aktivna stvaralačka ličnost, koja daje značajni pečat čitavom pozorišnom repertoaru. U mlađim generacijama pisaca izdvajaju se svojim dramskim ostvarenjima Dušan Nikolajević, Velimir Živojinović, Momčilo Nastasijević, Todor Manojlović, Ranko Mladenović i Živojin Vukadinović. To su pisci koji su savremenijim dramaturškim sredstvima ili obraćivali aktuelne probleme tadašnjeg društva, ili su pak ostvarivali značajne i zanimljive eksperimente uobličavajući, sa manje ili sa više uspeha, specifičnosti svojih poetskih vizija. Izrazit dramski talent nije se pojavio u ovom periodu, ali je zato bilo mnogo pisaca koji su se, ogledajući se na dramskom polju, prilagođavali trenutnoj konjunkturi (bilo političkoj, bilo onoj frivolnoj, koju je nametala publika); a izleti pojedinih dramatičara u istoriju, nekad tako česti, bili su u ovom periodu prilično retki, a zbog načina na koji su izvedeni još tada su predstavljali prave pozorišne anahronizme. Dramska obrada socijalnih problema, koji su se u društvu opterećenom obiljem protivrečnosti rasplamsavali i zato prosto nametali, bila je poslednjih godina tog perioda, suzbijana cenzurom ili delatnošću samih pozorišnih uprava, tako da je bilo prilično malo pokušaja da se u drami prikaže suvremenost u pravoj svojoj boji. Nekoliko od njih vredno je zabeležiti (dramatizacija Ćosićevog romana Pokošeno polje, koju je izvršila, pod naslovom Sile, Mila Dimić, zatim drame Đokovića i Plaovića).
 
I najnoviji razvoj naše drame, u uslovima društvene stvarnosti za koju je bilo karakteristično traženje sopstvenih puteva u izgradnji novog socijalističkog društva, pokazivao je tendencije identične sa razvojem pozorišta. I dok se najpre hitalo da se suvremenost prikaže dosledno realistički, sa tendencijom potcrtavanja negativnih pojava, što je kao posledicu izazvalo realističko prikazivanje dela naših dramskih klasika, kao i pretežno efemernih i na brzinu napisanih dela domaćih pisaca, koji su obrađivali neke suvremene teme na način nimalo suvremen, na način koji je sav pripadao prošlosti i nikako nije značio neko obogaćenje našeg dramskog izraza (drame i komedije Ota Bihalji-Merina, Skendera Kulenovića, Milana Đokovića, Dragoslava Grbića i dr.), kasnije, kada je do našeg teatra dospeo talas dramaturških eksperimenata savremenih pisaca iz stranih književnosti, javila se nova generacija pisaca koja je u priličnoj meri, kako tematski, tako i u pogledu forme, obogatila našu dramsku produkciju, osavremenivši je i idejama i temama. Dela Miodraga Đurđevića, Milenka Misailovića, Aleksandra Obrenovića i Đorđa Lebovića, Miodraga Pavlovića, Jovana Hristića i Velimira Lukića predstavljaju u tom pogledu značajan doprinos. Vreme će, kao i nova dela ovih i drugih pisaca, omogućiti da se svi značajniji stvaralački dometi savremene srpske dramske književnosti bolje, dublje i svestranije sagledaju, a tako i objektivnije ocene.—

Iz Predgovora
Raško V. Jovanović, u Beogradu, 30. decembra 1964.




PRIREDIO
Raško V. Jovanović
Srpska književnost u književnoj kritici
DRAMA
Nolit | Beograd, 1973

[Angelina]

**

DRAMSKA POEZIJA

Dramska poezija deli se na tri najbitnijae književne vrste: tragediju, komediju i dramu u užem smislu.


TRAGEDIJA

Tragedija je vrsta drame u kojoj glavni junak tragedije nosi u sebi neku uzvišenu ideju, koju želi da ostvari, ali dolazi u sukob sa sredinom u kojoj živi, ili ga obuzima neka strast zbog koje pati i strada.

Borba glavnog junaka s društvenim silama sa svojim strastima pokazuje se u tragediji na dramatičan način. Uzroci tragičnog sukoba najčešće su neravnopravna borba — protiv većeg broja lica, ili protiv velike i jake strasti koja bukti u junaku.

Za predmet tragedije uzima se ideja ili ideal koji je plemenit, uzvišen, neka vrlina za koju se bori glavni junak, zbog koje strada i na kraju gine. Glavni junak, kao nosilac borbe za pobedu plemenitih ideja, nekog ljudskog ideala ili vrline, mora biti moralno snažna ličnost. Svojim stavovima, postupcima, uopšte životom i karakterom mora biti čista i svetla ličnost. Glavni junak se ne bori za lični ideal već za ideal ljudskog roda, jedne društvene zajednice.

Čitaoci, tj. gledaoci sa simpatijama prate borbu glavnog junaka, učestvuju u njegovim patnjama i kad glavni junak gine za pobedu, duboko žale njegovu tragičnu sudbinu. Njegovo stradanje snažno potresa gledaoce.

Gledalac jasno vidi plemeniti cilj glavnog junaka tragedije za koji se on bori, jasno vidi i tragičnu pogrešku koju čini glavni junak i nastajanje stradanja, patnji i smrti. Gledaoca to duboko boli jer s jedne strane vidi plemeniti cilj i. trenutak slabosti — grešku u postupku, a s druge strane pravednost borbe glavnog junaka i uzroke koji dovode junaka do patnje, stradanja i smrti. Takva situacija moralno uzdiže gledaoca i oplemenjuje ga. Tragedija uvek u čitaocu ili gledaocu stvara podsticaj da nastavi borbu protiv zlih i mračnih sila u društvu ili protiv zlokobnih strasti i nagona u čoveku.

Cilj pesnika je da borbu između čoveka i spoljašnjeg sveta ili protiv sopstvene strasti prikaže što dramatičnije, a nesreću, patnju da učini što većom.

Govor lica u tragediji je dostojanstven, ozbiljan, uzvišen.

Tragedije se obično pišu u stihu.

Najpoznatije tragedije nastale su kod starih Grka i Rimljana: EshiL (Okovani Prometej), Sofokle (Antigona), ali ima velikih tragičara i u novoj epohi: Šekspir (Hamlet, Otelo, Romeo i Julija), Volter (Brut), Igo (Ruj Blas), Lesing (Mis Sara Samson), Gete (Faust), Jovan Sterija Popović (Smrt Stevana Dečanskog), Laza Kostić (Pera Segedinac), Đura Jakšić (Stanoje Glavaš) itd.


KOMEDIJA

Komedija je vrsta drame u kojoj se na smešan način ukazuje na mane i nastranosti pojedinaca ili nekog društva, veće ili manje zajednice. U njoj se izvrgavaju smehu ili podsmehu: hvalisavost, ljubomora, nazadnost u shvatanjima, nedoraslost za vođenje značajnih poslova, tvrdičluk, kukavičluk, laž, oholodt i sl. Pokazujući mane pojedinaca ili nekog društva komedija je dobila još jednu ulogu — "popravljanje pojedinca i popravljanje ljudskog društva." Zato su komedije obično realistička književna dela.

Da bi se dobro razumela komedija, mora se znati šta je komično, šta humor, smešno, ironija i satira.

Komično je sve ono u čemu postoji nesklad između želje pojedinca i stvarnih mogućnosti da se one ostvare. Komičan je onaj koji se pravi hrabar, a u stvari je kukavica, ili koji govori da je čovečan, dostojanstven, karakteran, a u stvari je ponizan, pokoran, dvoličan, sebičan. Smešno će biti kada se pokazuje neki nesklad samo radi šale, dosetke, zabave duha, raspoloženja i veselosti. Komično tada izaziva samo smeh. Smešno može da pređe i u grubu šalu kada se ismevaju telesni ili duhovni nedostaci. Ironija ili satira kao vid komičnog je smeh koji prelazi u oštar podsmeh. Ako se, pak, obične ljudske slabosti koje nisu u velikoj meri razvijene, pokazuju u blagoj formi, onda komično postaje samo humor.

Prema nameni i načinu obrade, komedije se dele na: komedije intrige ili situacije, komedije karaktera i komedije naravi.

Komedija intrige ili situacije izaziva smeh zbog nekog nesporazuma, pogreške. Smešno se postiže iznenadnim, neočekivanim obrtima, suprotnostima, pa junaci ove komedije ne umeju da se snađu u takvim prilikama. Oni su nespretni, nesnalažljivi. To su najčešće obični ljudi iz svakodnevnog života. Komedija intrige nema za cilj da ismejava, već da se gledaoci zabavljaju. Smeh je dobroćudan, bez zlobe. Naši pisci ove vrste komedija jesu: Kosta Trifković (Ljubavno pismo), Branislav Nušić (Običan čovek) i dr.

Komedija karaktera pokazuje ljudsku strast koja prelazi individualne okvire i kad kao pojava postane tipična, predstavlja opasnost po moral društva. Junak u komediji je negativna ličnost, štetan za sredinu u kojoj živi.

Da bi se negativne sklonosti što vidnije istakle, pisac komedije se služi kontrastom. Uz negativne ličnosti postavlja pozitivne ličnosti, koje imaju normalno ponašanje i stavove. Takvim postupkom ističu se mane i slabosti glavnog junaka. Naši pisci ove vrste komedija jesu: Jovan Sterija Popović (Kir Janja, Pokondirena tikva), Branislav Nušić (Narodni poslanik, Gospođa ministarka) i dr.

Komedija naravi pokazuje mane, naopaka shvatanja čitave jedne društvene sredine ili jednog doba. Komično se sastoji u neskladu između dveju generacija ili dva različita doba. Cilj je da se ukaže na štetnost takvih pojava i takvih naravi, ali kao i u komediji karaktera, da se na smešan način izvrgnu smehu mane i slabosti sa željom da se društvo leči, popravlja i moralno uzdiže. Naši pisci ove vrste komedija jesu: Jovan Sterija Popovic (Rodoljupci), Branislav Nušić (Ožalošćena porodica), Milovan Glišić (Podvala) i drugi.

S obzirom na tematiku, stil komedije je po pravilu jednostavan, živ, lak, jasan, veseo, duhovit. U komediji obično postoji veći broj lica i vrlo mnogo zapleta. Rasplet je u komediji skoro uvek srećan i komedija se završava pobedom pravde, poštenja i razuma.


DRAMA U UŽEM SMISLU

Drama u užem smisju je vrsta dramskog dela u kome se prikazuje svakodnevni život i prosečni ljudi sa svojim strastima i sukobima. Teme za dramu pisci nalaze u društvenoj stvarnosti. Pisac drame hoće da osvetli neki društveni problem koji je od značaja za pojedinca ili za društvo. U drami nema toliko tragičnog, niti komičnog, mada toga može biti. U njoj je najviše onog što nazivamo ozbiljnim.—

Autor teksta nepoznat

[Angelina]

**

VRSTE DRAMSKIH DELA


Nema tako reći umetničkoga dela u kome nema i lirskih mesta, emocija saopštenih u umetničkim slikama koje snagom lirskoga izraza izazivaju estetička uživanja i duboko potresaju čitaoca ili gledaoca. Kad je reč o umetničkom stvaranju, uvek je po sredi čovek, sa svojim emocionalnim bićem, kojim on boji celo svoje delo, i otuda je sa takvim svojim doživljajem stvarnosti, prirode, događaja i ljudi stalno prisutan u njemu. Stoga lirskih mesta ima i u epskim i u dramskim delima. Ali neka epska i dramska dela su u tolikoj meri prožeta lirizmom da se time izdvajaju u lirsku priču ili lirsku dramu. Koštana je jedna takva lirska drama.

Ono što je osnovna odlika lirske drame jeste što u njoj često nema dramske radnje u klasičnom smislu; ukoliko je ima, ona se u njoj ne razvija striktno po onim klasičnim fazama (ekspozicija, zaplet, kulminacija, peripetija, rasplet), ili one bar nisu tako vidno naglašene, stoga što je sukob u njima sporedan, i što nije izrazito motivisan i u doživljaju čitaoca i gledaoca takav. Ono što je bitno u takvoj drami, i što stvara određenu emocionalnu, lirsku atmosferu su pre monolozi junaka koji njima otkrivaju svoja lirska raspoloženja, takvu emocionalnu, lirsku stranu svoga bića, a ne sukoba. U lirskoj drami, zbog odsustva radnje, nema ni one dinamičnosti ni napetosti. Ona je izrazito subjektivno obojena, i pisac takve drame kao da ne piše delo za scenu — lirskim raspoloženjima junaka on prikazuje njihove odnose prema pojavama i otkriva njihovo lirsko biće i njihove sudbine. I poetski jezik junaka je sav natopljen lirikom. Takve lirske drame pisao je i Čehov (Tri sestre; i u Ujka-Vanji ima elemenata lirske drame).

Melodrama, kao što i sama reč kazuje, je dramsko delo u kome ima pesama koje se pevaju. Sadržina tih drama je pretežno sentimentalna, sa puno scena kojima se žele probuditi jake, sentimentalne emocije kod gledalaca, što je bitno njena odlika, čemu doprinose i pesme koje se pevaju. Melodrame nemaju veće umetničke vrednosti. Dok se gledaju, one izazivaju i dopadanje, ali ne ostavljaju trajan utisak na gledaoce.

U prošlom veku melodrama je bila česta među dramskim delima, naročito u nemačkoj književnosti; danas je ima sve manje. I neki naši pisci pisali su melodrame; Đido, dramsko delo Janka Veselinovića, je po mnogo čemu melodrama.

Međutim, svako dramsko delo u kome ima i pesama koje se pevaju nije i melodrama, — kao Koštana na primer, koja ima veliku umetničku vrednost.

Farsa je jedna vrsta kratke komedije sa nižom komikom, ali bez književne vrednosti. Njen cilj je da lakom šalom, brojnim zapletima, iznenadnim obrtima situacije, često i grubim i neukusnim šalama nasmeje i razonodi gledaoce, široku gledalačku publiku. One se drukčije nazivaju i lakrdijama.

Radmilo Dimitrijević • Dimitrije Vučenov
ČITANKA za III razred gimnazije | Beograd, 1974.

Azbučnik srpskih pisaca