Jovan A. Došenović (1781

PRILOZI I GRAĐA
UDC 821.163.41.09 Došenović J.

TITULA DOKTORA FILOSOFIJE JOVANA A. DOŠENOVIĆA
(Iz istraživanja o Jovanu A. Došenoviću)

SAŽETAK: Ukazuje se na poreklo nedatiranog teksta Andre Gavrilovića Sedam slobodnih veština, koji je bio zaboravljen i van svih bibliografija, u kojem on piše o Jovanu A. Došenoviću (1781—1813) i tituli doktora filosofije koju je "prvi liričar nove srpske književnosti" stekao na Univerzitetu u Padovi. Predočava se značenje Došenovićeve titule, kao i nastojanje Gavrilovića da u različitim prilikama podseti na rano preminulog pesnika koji je potonuo u zaborav i da afirmiše i njega i njegovo delo.

KLJUČNE REČI: Jovan A. Došenović, doktor slobodnih veština, Univerzitet u Padovi, Prosvjeta, anegdote

Tragajući za novim podacima o delu i životu Jovana A. Došenovića (1781—1813), u fascikli u kojoj se čuvaju rukopisi i tekstovi Andre Gavrilovića u arhivu SANU u Beogradu pronašli smo i nedatiranu kopiju novinskog teksta pod naslovom Sedam slobodnih veština, sa podnaslovom prosvetno-istorijska objašnjenja, potpisanog sa A. G. Na kopiji teksta nije bilo naznačeno ni mesto gde je publikovan, jedino je rukom, u zagradi, bilo ispisano: "Oba članka prepisati". U nastojanju da utvrdimo njegovo poreklo, odnosno mesto i datum objavljivanja, pomogle su nam dve informacije — Gavrilovićeva uvodna napomena da je tekst bio napisan povodom "dana jedne velike prosvetne svetkovine Srpstva u Herceg Bosni", kao i podatak iz drugog teksta, koji se nastavljao na njegov. Sledila je rubrika Književnost, i tekst sa naslovom: Srpska književnost pre sto godina; u drugom pasusu piše da je: "Godine 1812. štampano svega 13 srpskih knjiga!" Ovo nam je ukazivalo da je tekst verovatno objavljen 1912. godine u nekom od naših tadašnjih listova.

Bili smo u pravu, jer te 1912. godine u Bosni se proslavljalo deset godina od osnivanja kulturno-prosvetnog društva Prosvjeta,¹ koje je bilo matica kulturnog i privrednog života Srba u Bosni i Hercegovini. Svečanosti u Sarajevu prisustvovalo je mnogo uglednih ljudi i iz Srbije među kojima i: Stojan Novaković, Pavle Popović, Jovan Skerlić, Tihomir Ostojić, Veselin Čajkanović, kao i Milan Grol i Ljuba Davidović, tadašnji gradonačelnik Beograda. Njihov dolazak u Sarajevo ukazivao je, takođe, na izuzetno veliku važnost koju je imao ovaj događaj za srpski narod u Bosni, ali i šire. Srpska riječ² je broj 155 od petka 7. septembra 1912. gotovo u celosti bila posvetila obeležavanju ove značajne godišnjice; o proslavi je pisano i u nekoliko sledećih brojeva. Napomena na kraju Gavrilovićevog teksta "U Beču" sugeriše da bi i on najverovatnije bio u Sarajevu da nije boravio u Beču; pomenuti tekst je bio njegov doprinos proslavi Prosvjetinog jubileja.

Na prvoj i polovini druge stranice br. 155 objavljen je uvodni, veoma nadahnuti tekst O Prosvjeti dr Vase Zrnića, a na šestoj stranici Srpske riječi, u donjoj polovini, štampan je tekst Andre Gavrilovića. Tekst citiramo u celini: "Malo je naših književnika starijeg doba, koji su bili u mogućnosti pravilno završiti svoje školovanje, a još ih je manje, koji su iz škole izneli naučni stupanj doktora ove ili one nauke. Do duše, srpsku su književnost obnovili najpre samouci kao što su bili umni Dositej i veliki Vuk — ali je bilo i školovanih književnika, koji su težili napretku i koji nisu umnožavali broj protivnika ovih velikana. Jedan od takvih, dobrih i školovanih, književnika srpskih bio je i pesnik J o v a n D o š e n o v i ć. Rođen u velikoj Pisanici³ u Hrvatskoj, sin srpskog pravoslavnog protojereja Atanasija, Došević⁴ se školovao u Italiji, u Padovi, gde je na univerzitetu dobio stupanj 'doktora s l o b o d n i h v e š t i n a'.

Neće srpskoj knjizi i prosveti biti na odmet, ako se na ovom mestu i na dan jedne velike prosvetne svetkovine Srpstva u Herceg Bosni protumači i ova — ređa — doktorska titula po vremenu prvog liričara nove srpske književnosti.

Po srednjovekovnom uređenju univerziteta u Evropi pored pravničkog, medicinskog i, negde, bogoslovskog fakulteta postojao je još i fakultet a r t i s t i č k i. I on je, dakle, pripadao univerzitetu, ali se smatrao nižim, priugotovnim odsekom, i tek se po njegovu svršetku mogla učiti n. pr. medicina.

Ovaj je artistički fakultet obuhvatio 'sedam slobodnih veština', koje su se delile na dva kruga. Jedno je trivium, i to je bio l i t e r a r n i k r u g, koji je obuhvatio: gramatiku, retoriku i dijalektiku t. j. logiku s filosofijom. Drugo je quadrivium, i to je bio r e a l n i krug, u koji su spadali: aritmetika, astronomija, muzika i geometrija. Od šesnaestoga je veka ovaj artistički fakultet prešao u fakultet filosofski, i opet je ostao kao pripravni tečaj, ali se većinom i dalje isticao njegov artistički karakter, te su i doktori s tog fakulteta imali titulu d o k t o r a s l o b o d n i h v e š t i n a.

Takav je doktor padovanskog univerziteta bio i Jovan Došenović, darovit pesnik i napredan književnik. Kada se pregledaju pomenuti krugovi njegovih nauka, koji su činili jednu celinu, onda će se naći da je sa svim prirodno što je pesnik Došenović u isto doba štampao i zbirku svojih pesama i 'Nauku računa'.

U B e č u."

Gavrilović je u svojim radovima o Došenoviću uvek navodio da je pesnik imao titulu doktora filosofije, iako ova titula nije podrazumevala današnji smisao te reči. Univerzitet u Padovi, osnovan 1222. godine, od 1399. bio je podeljen na Universitas Iuristarum, gde se studiralo građansko pravo, kanonsko pravo i teologija, i na Universitas Artistarum, na kojem su se učile: medicina, filozofija, gramatika, dijalektika, retorika i astronomija. Da bi se studirala medicina trebalo je pre toga dve godine studirati filozofiju. Dva univerziteta su ujedinjena 1813. godine. Jedan od najstarijih i najuglednijih evropskih univerziteta bio je organizovan kao slobodna korporacija studenata koji su se delili po etničko-geografskom kriterijumu na one koji su citramontani, odnosno Italijani, i na one koji su pripadali grupi ultramontani, odnosno koji nisu bili stranci. Mletačka republika, u čijem je sastavu Padova bila od 1405. do 1797. godine, nastojala je da afirmiše Univerzitet kao svoju najznačajniju obrazovnu instituciju, osim kvaliteta nastave studente iz cele Evrope je privlačio i duh tolerncije koji se tu negovao. U Došenovićevo vreme diplomirani studenti univerziteta dobijali su titulu doktora. Običaj da se diplomci oslovljavaju titulom doktora, bez obzira što to formalno nije tako, i do danas, mada mnogo ređe, zadržao se u Italiji, gde se osobe koje su diplomirale na fakultetu često oslovljavaju sa dotore i dotoresa. No, ovaj način titulisanja trebalo bi pripisati i italijanskom mentalitetu, kojem je svojstveno kitnjasto oslovljavanje.

Za nas je citirani tekst značajan ne samo zato što je dosada bio zaboravljen i van svih bibliografija i ne samo zbog ukazivanja na nekadašnji sistem školovanja, nego zato što predočava da se Andra Gavrilović trudio da iskoriti pogodne prilike da afirmiše "prvog našeg liričara", koji je potisnut duboko u zaborav, i podseti srpsku javnost na njega. On je već bio objavio dva rada⁵ u kojima je ukazao na Došenovićev značaj za razvoj srpske književnosti. Da su Gavrilovićeve namere bile takve ukazuje i to što je u svoje knjige: Sedamdeset anegdota iz života srpskih književnika i Sto jedna anegdota iz života srpskih književnika,6 uvrstio i anegdote o Jovanu A. Došenoviću. U prvoj knjizi objavio je dve, a u drugoj tri anegdote. Zanimljivo je da je jednu anegdotu, u kojoj se predočava Došenovićevo rodoljublje, objavio i u knjizi Pregled književnih oblika, koja u podnaslovu ima odrednice: Primeri. — Teorija. — Osnovi Stilistike. Za školsku i vaspitnu potrebu, a koju je objavila Izdavačka knjižarnica Gece Kona u Beogradu 1927. godine. Andra Gavrilović kao prvi primer za oblik anegdote na 33. strani navodi anegdotu o Jovanu Došenoviću, a potom slede anegdote o Vuku i Njegošu. Anegdota glasi:

"Godinu 1809. proveo je mladi pesnik Jovan Došenović u Budimu, gde je štampao svoje knjige.

Za vreme štampanja on se razboli, i bolovaše vrlo dugo. U tom i do njega stiže glas o srpskoj pogibiji na Kamenici kod Niša. Predižući se od bolesti, Došenović reče prijateljima:

— Hvala Bogu što nisam umro! Ne zato što mi se mili živeti, nego što je Srbinu grehota ove godine umreti na postelji!"

Iz Došenovićeve napomene uz pesmu Anakreontika na kraju njegove jedine zbirke poezije Liričeska pjenija⁷ saznajemo da je on 1809. godine teško bolovao tri meseca u Pešti. Ovo potvrđuje i Andra Gavrilović u anegdoti o pesniku iz koje se da zaključiti da je Jovan Došenović teško živeo, pa mu ni život nije više bio mio, no uprkos svemu njegovo rodoljublje je bilo strasno, istinsko i duboko. Došenović piše da je Anakreontika prvo njegovo sočinjenije posle tromesečne ljute bolesti, napominje da želi još da peva, dok ga ne savlada ubožestvo, odnosno duhovno osiromašenje, da ne mari za slavu i bogatstvo. Još je slab i nemoćan, ali kaže da će uvek veselo živeti svoj zlatni vek. Anegdota i dela Jovan Došenovića ukazuju na njegovu veliku ljubav prema svom narodu i na pažnju sa kojom je pratio borbe za oslobođenje od turske okupacije.

U knjizi iz 1911. godine Gavrilović je objavio i anegdotu iz perioda kada je Došenović živeo u Trstu; ona glasi:

"Po svršetku filosofskih nauka u padovskom univerzitetu mladi pesnik Jovan Došenović postane, sticajem prilika, knjigovođ u velikoj trgovačkoj radnji bogatog srpskog rodoljuba Drage Teodorovića u Trstu.

Kada je polazio iz Trsta u Peštu da štampa svoju zbirku pesama, reći će mu Draga:

— Zbogom pošao! Preporučuj, brate, neka pišu, i neka djelaju dondeže svjet pred očima jest!

— I dokle para imaju! — veselo prihvati Došenović."

O životu Jovana A. Došenovića u Trstu gotovo da nema podataka; sačuvano je samo ono što je on sam u svojim knjigama napisao. U predgovoru Čislenici on piše da je posle studiranja došao sudbinom u Trst, gde je sebe žrtvovao kupičestvu, i da je nakon posla nekoliko meseci odlazio na časove knjigovodstva i trgovačkog računa kod Jevrejina Bolafija.⁸ Dimitrije Nikolajević u pomenutom radu navodi da je Drago Teodorović bio Došenovićev mecena,⁹ dok Gavrilović ukazuje na mogućnost da je Došenović i radio u radnji kod Drage Teodorovića.¹⁰ Nepoznato je na osnovu kojih izvora Gavrilović sa sigurnošću u navedenoj anegdoti tvrdi da je Došenović radio u Teodorovićevoj radnji. No, poznato je da je sam Došenović u Čislenici¹¹ napisao da ga je Teodorović, prilikom odlaska iz Trsta, pozdravio rečima: "Препоручуй Брате! Нека пишу, и нека дѣлаю дондеже свѣт пред очима ест, да не уздишу наши потомцы на нас, како што мы на наше предке жалимо. О благодатна Божя руко! — я сам прогласио — дай, и даруй на писящe такови чувствителни серца к' ползи у Сербаля; и Остай с' Богом."

Jovan A. Došenović, pisac prvih soneta u srpskoj književnosti, školovao se i živeo je u Zadru, Padovi, Trstu i Budimu. U Trstu je boravio od 1806. do 1809, kada odlazi u Budim, gde štampa svoje dve jedine objavljene knjige. Nikada nije u nekoj sredini živeo duže; česte promene prebivališta doprinele su da ga ni jedna sredina nije osećala kao svoga. Umro je mlad i, kako se to često dešavalo srpskim stvaraocima, bolestan i u bedi. No, uprkos teškom životu njegovi tekstovi potvrđuju da je uvek osećao strasno rodoljublje. Možda je baš i zbog toga Gavrilović odabrao da povodom godišnjice Prosvjete piše o Došenoviću, jer ovo kulturno-prosvetno društvo je svojim delovanjem svakodnevno iskazivalo ljubav i brigu za sopstveni narod.

Gavrilović je u drugom, proširenom izdanju koje sadrži sto jednu anegdotu objavio i treću anegdotu o Došenoviću u kojoj se pominje i njegov mecena, trgovac Ignjat Stanković, kojem je posvećena Čislenica,¹² a koja glasi:

"Velika je bila radost Došenovićeva kada je 1809. u Budimu, štampajući svoje spise, iz upola oslobođene Srbije primio spisak pretplatnika na 'Čislenicu'.

— Da ništa više ne uradite, Vi ste se odužili našem rodu! — uzviknu oduševljeno peštanski trgovac Stanković.

— Ja ne mislim tako — reče skromni Došenović. — Kad bi se dug tako lako vraćao, u svetu dužnika ne bi ni bilo!"

Gavrilović kao da je znao da će se postavljati pitanje verodostojnosti angedota objavljenih u pomenutim knjigama; zato je u predgovoru prve, koji je u celosti ponovljen i u drugoj knjizi Sto jedna anegdota iz života srpskih književnika, naglasio da je velika većina nastala na osnovu ličnog saznanja ili tradicionalnog kazivanja, a da je manji deo zasnovan na arhivskim tragovima. Napomenuo je da je odabrao one za koje zna da ih je prvi objavio. Činjenica je da je on imao uvid u najobimniju građu o Jovanu Došenoviću, pa je moguće da je naišao i na informacije koje su mu poslužile za navedene anegdote, kao što je sasvim sigurno da je prema mladom piscu ispoljavao naklonost i simpatije. Izučavajući njegov život i delo osetili smo, takođe, velike simpatije prema Došenoviću, za kojeg se kaže da je bio mladić lepog stasa i obličja, blag i smiren.¹³

Nažalost, u istoriji srpske književnosti Došenović je marginalizovan, okarakterisan je kao neoriginalan, odnosno uglavnom kao prevodilac. Ovakvo vrednovanje uticalo je da je njegov doprinos razvoju srpske književnosti bio zanemaren, kao i okolnost da je brzo zaboravljen i da je nestao iz sećanja. Njegovo delo i njegov život nisu bili u našoj nauci o književnosti opisani i proučeni onako kako to Došenović zaslužuje, mada Vladimir Ćorović napominje da je on najznatniji među slaveno-srpskim piscima;¹⁴ Stojan Novaković u Istoriji srpske književnosti iz 1868. godine ga ni ne spominje, dok u izdanju iz 1871. godine piše da je Došenović "prvi koji je bio poznat po stranskom suvremenom pojezijom".

O Došenoviću je napisano malo radova: Andra Gavrilović i Dimitrije Nikolajević su početkom minulog stoleća ukazali na značaj Jovana A. Došenovića za razvoj srpskog umetničkog pesništva. Kasnije, sredinom prošlog stoleća, o Došenoviću je pisala i Ivanka Jovičić; usredsredila je pažnju na izvore njegovih soneta i oda, odnosno na piščeve veze sa savremenim italijanskim pesnicima Jakopom Andreom Vitorelijem (1749—1835) i Đambatistom Kastijem (1724—1803).¹⁵ Zaključila je da su njegova ostvarenja najvećim delom prevodi ili prepevi, koji gotovo uvek imaju zajednički motiv sa originalom. Ipak, primećuje da je Došenović "srećne ruke pri izboru" i da "sa tekstom originala postupa sa više slobode".¹⁶

Sa njenim stavovima i kriterijumom o originalnosti poezije ne slaže se Svetozar Petrović,¹⁷ koji smatra da se ni iz analize koju je Ivanka Jovičić provela u svojim studijama ne može zaključiti da je Došenovićeva zbirka bez pesničke originalnosti.¹⁸ Mišljenje Svetozara Petrovića opredelilo nas je da pesništvo Jovana A. Došenovića sagledamo¹⁹ na nov način i da ukažemo na njegove osobenosti i vrednosti, a samim tim i na piščevo pravo mesto u istoriji naše književnosti, da razmišljamo o njemu kao o pesniku predromantičarskog perioda čija poezija nosi osobenosti ovog književnog pravca. U Došenovićevo predromantičarsko vreme odnos prema izvorima bio je drugačiji: primenjivalo se načelo imitatio, koje podrazumeva uzimanje motiva od nekog drugog pisca i obrađivanje tog istog motiva na osobeni način.

Vrednovanje Došenovićeve poezije ne može se zameniti raspravama o njenoj izvornosti. Naše poimanje originalnosti danas jeste drugačije, ali ipak ne toliko da se ne bi moglo shvatiti kakav je bio odnos predromantičarskih književnika prema originalu. Došenović je italijanskim izvorima samo do neke granice dozvoljavao da sačuvaju sopstveni identitet; oni su za njega najčešće polazište za pesmu koju on prilagođava našem čiatocu i našoj sredini. Njegov značaj za razvoj srpskog pesništva sagledava se u činjenici da uvodi novu pesničku vrstu — anakreontsku poeziju, nov pesnički oblik — sonete (u izvornom obliku: dva katrena i dva terceta), da proširuje tematski okvir oda, kao i da nastoji da piše na narodnom jeziku, što je u skladu sa prihvatanjem prosvetiteljskog koncepta u našoj književnosti. Prvi put, zahvaljujući njemu, u srpskoj književnosti se javlja i stih martelijano (martelliano). Sonetna tradicija, po ugledu na italijansku poeziju, počinje kod Srba njegovim sonetima, koji pored originalnosti poseduju i umetničku vrednost. Njegove pesničke ambicije nisu bile skromne, on nije neobuzdanu stvaralačku energiju, tako svojstvenu umetnicima, sveo samo u okvire prevođenja.

Nada Savković

_____________

⁰¹ Prosvjeta je osnovana 14. jula 1902. u Sarajevu; postizala je izuzetne rezultate na svim poljima, koji su doprinosili stvaranju sopstvene inteligencije i napredovanju srpskog stanovništva u svim oblastima života, zbog čega austrougarska vlast 1914. godine zabranjuje njeno delovanje.
⁰² Srpska riječ, list za politiku, irosvetu i privredu, izlazio je od 1905. do 1914. u Sarajevu; u početku, do 1907, pojavljivao se četiri puta nedeljno, a kasnije nedeljno. Bio je najtiražniji list u Bosni i Hercegovini sa tiražem od 3000 primeraka, često je zabranjivan, a urednici su kažnjavani zbog opozicionog stava prema tuđinskoj vlasti.
⁰³ U vreme kada je pisao ovaj tekst Gavriloviću nisu bili poznati rezultati istraživanja Dimitrija Nikolajevića koji je 1914. u Novom Sadu objavio rad Novi prilozi za biografiju pesnika Jovana A. Došenovića, knjiga 46 Matice srpske: članci i prilozi o srpskoj književnosti prve polovine XIX veka, u kojem je utvrdio da je Jovan Došenović rođen 1781. godine u ličkom selu Počitelj.
⁰⁴ Očigledno je u pitanju štamparska greška.
⁰⁵ Andra Gavrilović, Prvi liričari i estetičari, Glas Srpske kraljevske akademije, LX, Beograd 1901, 215—297. Andra Gavrilović, O pesniku Jovanu Došenoviću, Glas Srpske kraljevske akademije, LXXII, Beograd 1907, 169—185.
⁰⁶ Andra Gavrilović, Sedamdeset anegdota iz života srpskih književnika, Knjižara S. B. Cvijanović, Beograd 1911, 14, 15. Andra Gavrilović, Sto jedna anegdota iz života srpskih književnika, Knjižarnica Rajković i Ćirković, Beograd 1929, 15, 16.
⁰⁷ Jovan A Došenović, ЛІРИЧЕСКА ПѢНІЯ i Eще друга за увеселение, Štamparija Kraljevskog ugarskog univerziteta, Budim 1809.
⁰⁸ Jovan A. Došenović, ČISLENICA ili NAUKA RAČUNA, Štamparija Kraljevskog ugarskog univerziteta, Budim 1809, VIII.
⁰⁹ Dimitrije Nikolajević, Novi prilozi za biografiju pesnika Jovana A. Došenovića, knjiga 46 Matice srpske: članci i prilozi o srpskoj književnosti prve polovine XIX veka, 1914, 13.
¹⁰ Andra Gavrilović, Prvi liričari i estetičari, Beograd 1901, 224.
¹¹ Jovan A. Došenović, ČISLENICA, Budim 1809, XI.
¹² Kosta Došen, Jovan Došenović — pisac "Čislenice", Zbornik radova naučnog skupa "Prirodne i matematičke nauke u Srba u 18. i u prvoj polovini 19. veka", SANU ogranak u Novom Sadu, Univerzitet u Novom Sadu, Matica srpska, Novi Sad 1995, 289—299
¹³ Dimitrije Nikolajević, Novi irilozi za biografiju ... Novi Sad 1914, 6.
¹⁴ Vladimir Ćorović, O Lukijanu Mušickom, Letopis Matice srpske, 1911, knjiga 283—284, sveska 11—12, 37.
¹⁵ Ivanka Jovičić, Jovan A. Došenović i Đambatista Kasti, Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, II, Novi Sad 1957, 271—278.
¹⁶ Ivanka Jovičić, Jovan A. Došenović i Jakopo Andrea Vitoreli, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik, I, 1953, 79.
¹⁷ Svetozar Petrović, Studije o Pačićevom kanconijeru I, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik, HHŠ/2, 1975, 209—248. Svetozar Petrović, Studije o Pačićevom kanconijeru II, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik, XXIV/2, 1976, 221—252. Svetozar Petrović, Sonetne tradicije u književnostima na srpskohrvatskom, Europa Orientalis 18, 2, Kota 1999, 47—58.
¹⁸ Kada bi se izimenio kriterijum Ivanke Jovičić "opusi čitavog reda najkrupnijih evropskih pesnika Došenovićevog vremena pretvorili bi se u pretanke knjižice (koje uz to vjerovatno ne bi sadržavale pjesme koje i danas smatramo njihovim najboljim)" zaključio je Svetozar Petrović.
¹⁹ Nada Savković, Soneti Jovan Došenović, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik, XLII, 1995; Ista, Jovan A. Došenović, Leksikon Dositeja Obradovića, Novi Sad 1998, 31—36; Ista, Jovan A. Došenović, Encyclopedia Dosetieana, Novi Sad 2006, 32—36.

Srpski citatni indeks

	Autor	Tema: Jovan A. Došenović (1781—1813) (Pročitano 7425 puta)
0 članova i 1 gost pregledaju ovu temu.