sledeća tema »

[Angelina]

**




DOSITEJ OBRADOVIĆ
(Čakovo, 26.10.1739 — Beograd, 26/28.03.1811)

Književnik evropskog prosvjetiteljstva
 
Dimitrije Obradović, u monaštvu narečeni Dositejem, možda je jedini pravi Pisac iz 18. vijeka, tzv. "prosvjetitelj srpski", moralista i didaktičar. Nakon što je u ranoj mladosti pobjegao iz manastira Hopovo na Fruškoj gori, on će od tada da krstari svijetom, učeći se po najpoznatijim svjetskim univerzitetima, upoznavajući se sa onovremenim pravcima u filozofiji i umjetnosti i pokušavajući da svoje novoformirane ideje i stečeno iskustvo presadi na srpsko tlo i svoj narod prosvijeti onako kako je on mislio da je bilo najbolje.
 
Ime po kojem većina šire čitalačke populacije pamti srpsku književnost 18. vijeka jeste ličnost Dositeja Obradovića. On je svojim životom i radom obilježio drugu polovinu 18. vijeka u istoriji srpske književnosti i kulture, usmjerivši ih u drugom pravcu od onoga u kojem su se one do tada razvijale. Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije je rekao da su dva "bijega" obilježila srpsku kulturu u toku njenog cjelokupnog trajanja. Bio je to bijeg očaranog monaštvom carevića Rastka Nemanjića, potonjeg Svetog Save, iz doma svojih roditelja u Srbiji na Svetu goru, u 12. vijeku; drugi bijeg je bio odlazak razočaranog Dimitrija Obradovića, u monaštvu narečenog Dositejem, iz manastira Hopovo u "otšelništvo po svijetu", godine 1760. Od te godine pa sve do svoje smrti Dositej će da krstari svijetom, učeći se po najpoznatijim svjetskim univerzitetima, upoznavajući se sa onovremenim pravcima u filozofiji i umjetnosti i pokušavajući da svoje novoformirane ideje i stečeno iskustvo presadi na srpsko tlo i svoj narod prosvijeti onako kako je on mislio da je bilo najbolje. Ostao je upamćen kao možda jedini pravi pisac iz 18. vijeka, tzv. "prosvjetitelj srpski", moralista i didaktičar, na poslijetku i poredni učesnik u oslobađanju Srba od petvijekovnog turskog ropstva u Prvom srpskom ustanku. Bio je potkraj života ministar prosvjete — popečitelj znanja — u prvoj Srpskoj vladi, na kojoj ga je funkciji zadesila smrt 1811. godine.

Književnost srpskog 18. vijeka nije od izuzetnog obima, moglo bi se reći da je to po kvalitetu i kvantitetu književnih ostvarenja jedan od najsiromašnijih perioda u cjelokupnoj istoriji srpske književnosti. Na samom prelasku iz tzv. srpskoslovenske u ruskoslovensku epohu srpske književnosti još je bilo plodnih stvaralaca, kakav je, recimo, bio besjednik Gavril Stefanović Venclović, da bi se s vremenom gubilo na originalnosti i autentičnosti spisa novih pisaca i pjesnika. Ipak, krajem 18. vijeka počinju da se objavljuju radovi Dositeja Obradovića, odbjeglog kaluđera, svjetskog putnika i "žednog tragatelja za izvorom znanja", koji se do danas smatra najuspješnijim piscem tog vremena. Sa njegovom pojavom u srpskoj književnosti i kulturi nastupa prelomni momenat, kada se ona definitivno odlučuje od svoje izvorne tradicije. Vijekovima stvarana, srednjovjekovna kultura vizantijske provenijencije doživjela je svoj regres sa turskom najezdom i petvjekovnim opstajanjem Turaka na srpskoj zemlji. A izdanci srpskog naroda koji su poslije Velike seobe došli pod austrijsku i ugarsku vlast, polako su se iz socijalnih, materijalnih i drugih razloga utapali i sjedinjavali sa sredinom u kojoj su se obreli. Najumniji među njima su postali narodni učitelji i tzv. prosvjetitelji, a primjer jednog od njih je bio Dositej Obradović. Upravo u doba tzv. evropskog prosvjetiteljstva on putuje po Evropi i sluša predavanja na poznatim univerzitetima, nalazi načina da stekne poznanstva među ljudima iz visokih društvenih krugova i tako donosi "novi nauk" među Srbe.
 
Direktan uticaj prosvjetiteljstvo je imalo na književnost, gdje kult putovanja stiče znatan ugled, jer se ujedno smatra i vidom zabave i sticanja znanja kroz upoznavanja osobenosti raznih naroda. U vladarskim krugovima doba prosvjetiteljstva je obilježeno tzv. prosvijećenim apsolutizmom monarha, a jednog od njih — austrijskog vladara Josifa II — veličaće u svojim djelima i izdanak evropske prosvjetiteljske pompe među Srbima — Dositej Obradović. Osnovni cilj svoga rada Dositej je shvatio kao propagandu nauke među Srbima, što je podigao na pijedestal vrhovne mudrosti. Ipak, uz to ide i evangelska mudrost, u prosvjetiteljstvu uglavnom svedena na okvire morala i dobrih međuljudskih odnosa, a u Dositeja još naglašavana i zbog suzbijanja tada postojećeg sujevjerja među srpskim narodom: Što je nerazumno i zlo — veli on u jednom eseju — ne valja (ako je moguće) ni pomisliti, ili barem ne valja na soblazan i na štetu drugoga na svet pokazivati. Ali, sam rasudi: pošteno, razumno i polezno misliti, pak za atar glupomu neznanstvu i slepom sujevjeriju ne Govoriti; brata i bližnjega svoga moći iz mračnog nevježestva izvesti i prosvetiti, a ne hoteti — ovo je protiv ljubovi ne samo evatelske, nego i opšte čelovečeske! Ovakve prosvjetiteljske tendeicije preovlađuju u Dositejevom književnom djelu. On je poznat kao najplodniji književnik 18. vijeka, iako je zapravo među njegovim djelima malo onoga što je produkt njegovog ličnog dara i pečat neponovljivog stvaraoca, a više je vještine da se dobro interpretira stečeno znanje, uglavnom iz oblasti etike, filozofije i književnosti.
 
Od samog početka svog spisateljskog djelanja u Dalmaciji Dositejev književni rad se sastojao od sastavljanja različitih poučnih zbornika i prepisivanja djela Svetih Otaca, koje je izuzetno volio, a potom i zapadnih učitelja, koje je poštovao. Prvi njegov originalni spis je Pismo Haralampiju, koje je objavljeno u Lajpcigu 1783. godine. To je svojevrstan manifest njegovog budućeg rada i najava djela koja će štampati: Dajem ti na znanje, druže moj — veli Dositej — da sam prešao iz Hale u Lajpig za slušati i ovde što učeni ljudi govore, gdi nameravam prebivati najmanje jednu godinu i mislim s pomoću boga i kojeg dobrog Srbina dati na štampu s Graždanskimi slovami na naš prosti srpski jezik jednu knjigu, koja će se zvati Sovjet zdravago razuma, na polzu mojega roda, da mi nije zalud muka i toliko putovanje. Moja će knjiga napisana biti čisto srpski, kakogod i ovo pismo, da je mogu razumeti svi srpski sinovi i kćeri, od Črne Gore do Smedereva i Banata. Od izdavanja ovog pisma, pa do kraja svog života, Dositej će uporno insistirati na narodnom jeziku u književnosti, pa ga mnogi istoričari jezika zbog toga smatraju pretečom Vuka StefanovićaKaradžića. Takođe, isticaće uvijek svenarodnu korist pri štampanju neke knjige, a manje svoju ličnu. Iste godine kada je izašlo Pismo Haralampiju, objavljeno je još jedno Dositejevo originalno djelo, po mnogima i glavno djelo njegove bibliografije — Život i priključenija. Zatim slijede najavljivani Sovjeti zdravago razuma, potom Basne sa drugim dijelom Života i priključenija, Sobranije raznih naravoučitelnih veščej, Etika, Pjesna na insurekciju Serbijanov, posthumno objavljeni drugi dio Sobranija pod nazivom Mezimac, još nekoliko manjih radova, kao i bogata prepiska sa prijateljima, koja je sama po sebi svojevrstan autobiografski traktat. Osim Dositejeve autobigrafije, pisama, Sovjeta, Mezimca i Pjesme na insurekciju Serbijanov, sva ostala njegova djela direktni su ili adaptirani prevodi stranih sastava različitog žanra. Među njima su mnoge moralne pripovijetke, biografije antičkih filozofa Aristotela i Sokrata, zbirke anegdota i sentencija, eseji o prosvjetiteljskoj, empirijskoj i praktičnoj filozofiji, a same Basne uglavnom su prilagođene stare Ezopove basne sa na kraju dodatim tumačenjima — naravoučenijima.
 
Godine 1788. Dositej Obradović izdaje na svet zbirku Basana, sa drugim dijelom svoje autobiografije Život i priključenija, o kojoj je bilo govora u ranijim tekstovima. Zbirku je posvetio dragoj srpskoj omladini — Posvećujući ovu knjigu tebi, ja njome ništa drugo ne želim da dobijem, sem tvoje oproštenje zato što s tobom ne živim i ono što sam ja od drugih naučio tebi ne saopštavam. Basne su odlična kompilacija dotadašnje svjetske baštine ovog popularnog književnog žanra, koji je jedan od rijetkih koji su podjednako zanimljivi i za djecu i za odrasle čitatelje, i za intelektualce i za običan ostali radni svijet: Preimućstvo njihovo nad svim drugim — kaže Dositej — sastoji se u tome što one savršeno pristaju kako najvećim filozofima i političarima, tako i najprostijim seljanima koji samo čitati mogu i svoj jezik razumeju (...) Basna je prva klica i porod ljudskog oštroumlja, i njom su se služili veliki ljudi da bi učinili svakom dostupne visoke i opštekorisne nauke.
 
Basne je Dositej prevodio sa različitih jezika i od različitih autora, od Ezopa do Lesinga. Prevodeći ih, pak, mnogo toga je u njima dorađivao, odnosno adaptirao ih za srpsku publiku u duhu maternjeg jezika. Zbog toga kratke poučne basne često kod njega izrastaju u cijele pripovijetke, a dodatno bivaju začinjene humorom, kao bitnom karakteristikom svih njegovih djela. Glavni akteri basni su životinje, u kojima su personifikovane sve pozitivne i negativne ljudske osobine, često tipski raspoređene po vrsti životinje — lisica je uvijek lukava, lav mudar, zec vješt da utekne kad treba itd. Orao i lisica, Dve žabe, Gavran i lisica, Paun i čavka, Seljanin i psi, Kurjak i jagnje, — neke su od njegovih basana. Na kraju skoro svake od njih stoji naravoučenije koje je uglavnom Dositejevo originalno tumačenje pouke basne: Pridodavajući svakoj basni potrebna objašnjenja, ja pomoću njih nameravam da naviknem mlade umove da se i sami sobom malo po malo razmršavaju, razjašnjavaju i rasprostranjavaju, u sve što čuju ili čitaju skroz da proniču, u svemu laž od istine da raspoznavaju, a iznad svega da pametno i zdravo misle i sude.

Sovjeti zdravago razuma su Dositejeva zbirka od pet članaka, kojom je htio samo početak naravoučitelne filosofije dati i u dva autobiografska eseja iznijeti osnovne elemente svog prosvjetiteljskog učenja. Eseji su O školama i školovanju i O slobodi mišljenja. U prvom govori kako je bolje davati novac za izgradnju škola i plaćanje profesora nego za gradnju tornjeva, zvonika i crkava. U školu treba da idu i djevojčice, jer one ni na što drugo nisu rođene nego da s vremenom matere postanu, koje kad prosveštene budu, koja nadežda opštega vsenarodnjega prosveštenija! U drugom eseju govori o slobodi mišljenja u smislu oslobađanja od sujevjerice i okretanja k nauku evangelskomu, obraćajući se nekom fiktivnom sagovorniku, Serafimu.
 
Sobranije raznih naravoučiteljnih veščej je obimno Dositejevo djelo sastavljeno iz dva dijela. Prvi dio je izašao 1793. godine, a drugi dio poslije njegove smrti, tek 1819. godine, pod imenom Mezimac. Sobranije iz 1793. uglavnom sadrži prevode različitih djela sa engleskih originala — od biografija Sokrata i Aristotela, do estetičkih rasprava o "vkusu". Mezimac je gotovo potpuno originalno Dositejevo djelo. To je zbirka eseja o mnogim temama, od koj ih su neke vrlo bitne za tadašnje shvatanje književnog jezika, nacionalne svijesti, koristi od štampanja knjiga, potom o problemu vaspitanja, o čovjeku, Bogu i prirodi. Insistirao je na upotrebi narodnog jezika u književnosti, upravo iz "prosvjetiteljskih" razloga — da bi radi koristi od napisanog što više ljudi razumjelo smisao teksta. Da je obače potrebno i prepolezno za opšti narod prosto, no lepo i ispravno pisati; tome će se zaludu ko mu drago protivsloviti. Takođe, izjednačavao je pripadnost jednoj naciji sa jezikom koji govori grupa ljudi, ma kojoj vjeri i zakonu pripadala — tako su Srbi svi koji govore srpskim jezikom, bez obzira na to da li su pravoslavni, rimokatolici ili muslimani. Jer vjera i zakon se mogu promeniti, a rod i jezik nikada.
 
Iako najpoznatiji kao srpski prosvjetitelj 18. vijeka, Dositej Obradović, donosilac ideja iz zapadne Evrope među Srbe i kulturni pregalac, u istorij i srpske književnosti je tretiran kao najplodniji književnik 18. vijeka. Gledano iz perspektive sadašnjeg trenutka, njegov originalni književni rad bio je vrlo uskog obima. To je svega nekoliko eseja, jedna autobiografija, poneka pjesma i naravoučenija uz prevedene basne; ostalo su mahom sve bili kompilirani prevodi francuskih i engleskih filozofa i književnika, odnosno latinskih i grčkih klasika. Za četrdesetogodišnji književni rad to je bilo ipak malo. Ali, za vrijeme u koje piše, kada jedva da je bilo uopšte pismenih ljudi, a pogotovo su bili u deficitu oni koj i su nešto originalno stvarali, to je bilo više nego dovoljno. I danas kod širokih narodnih masa Dositej je najpoznatiji kao basnopisac. Rijetko ko od Srba je odrastao bez poučavanja iz njegovih basni i priča, aktuelnih i dva vijeka nakon njegove smrti. Didaktički i prosvjetiteljski spisi koje je prevodio ili sam sastavljao bili su popularni u njegovom vremenu i značajni za ondašnje Dositejeve savremenike, danas su samo spomenik književne istorije i kulture. Uz prosvjetiteljske ideje Dositej je uvijek naročito isticao i svoje rodoljublje, osobeno shvatanje jezika i nacije, kao i u načelu jedan pozitivan, doduše prilično neutemeljen, odnos prema ljudima i životu. Zanimljivo je šta je o njemu pisao vladika crnogorski Petar II Petrović Njegoš, koji je strogo zabranjivao da se Dositejeva djela štampaju i šire među narodom. U jednom pismu knezu Milošu Obrenoviću iz 1837. godine Njegoš, između ostalog, veli: Ja bih Dositeja počitovo da je umio svoj dar duševni obratitiu korist našega naroda, ali ga obratiti nije umio, i zato ga prezirem, kako čovjeka koji nije vidio u što se sodrži sreća naroda, što li mu može pričiniti nesreću i kako čovjeka koji je bio nekomu podlo orudije podsmjejanija nad blagočestijem.
 
Iako je mnogo toga ostalo nejasno u njegovoj biografiji, Dositej je nesumnjivo gajio ljubav prema svom narodu i bio ponosan na svoje porijeklo. I inače je imao — bar deklarativno — pozitivan pristup ljudima i svijetu, a naročito onima iz svog naroda. Govorio je da mu ništa na svijetu nije milije i draže od njegovog roda i da bi mogao sav život posvetiti prosvjećivanju naroda iz koga je ponikao. Rad sam srcem i dušom posle Boga, koji me je sozdao, mojemu milomu narodu ugoditi, obače ne lažući i istinu svetlu kao sunce pod noge bacajući, pritvorno i licemerno za hatar pišući. A znam da moj pošteni i slavni srpski rod to od mene neće iskati. Posljednje godine svog života Dositej provodi u svojoj otadžbini, Srbiji, koliko-toliko preporođenoj poslije Prvog srpskog ustanka. Povodom ovog podizanja srpskog naroda protiv petvjekovnog turskog ropstva, Dositej je napisao Pjesnu na insurekciju Serbijanov, poznatu po svom prvom stihu kao Vostani Serbije. Do danas je ona ostala omiljena među Srbima, s vremenom je dobila i svoju muzičku pratnju i time bila bolje pamćena kroz generacije: Vostani Serbije, mati naša mila!

Anja Jeftić

Tekst preuzet iz časopisa za književnost, umetnost i kulturu "BUKTINJA" Broj 27
glavni i odgovorni urednik Goran Vučković | Izdavač "Krajinski književni klub" Negotin, 2011


Dimitrije Dositej Obradović (1739—1811) « Predstavnici racionalizma i prosvetiteljstva «

[Angelina]

**

DOSITEJEVI STIHOVI


Dositej Obradović je najmanje čuven sa svojim stihovima. Ali nije bez koristi i njima se pozabaviti. Kroz te stihove vidimo istoga onoga Dositeja koji govori u Životu i priključenijima, u Sovjetima zdravoga razuma i u Basnama: oduševljena za visoke ideale, velikog rodoljuba, pa i racionalista. Ma kakvi da su ti stihovi kao umetnost, oni su lepo gradivo za poznavanje karaktera Dositejeva. Oni su u isti mah i dokumenti za istoriju naše poezije.
 
Pada u oči ovo, Dositej, uopšte, nije napisao mnogo stihova ali koliko ih je napisao, oni ne padaju u neko određeno doba njegova književnog delanja. Već u prvoj štampanoj knjizi srećemo stihove, a svoju književnu karijeru završava stihovima, hoću da kažem, da mu je poslednje što je za života sam štampao bila pesma. Moglo bi se iz ovoga izvesti da njega nije neki unutrašnji nagon silio da piše stihove, nego prilike. Sasvim drukčije nastaje njegova proza.
 
Dositejevi stihovi padaju u doba veoma neplodno za umetnost. Sva naša poezija XVIII veka je mucanje i sricanje.
 
To je odgovaralo opštem kulturnom stanju našega društva. Istina, u najširim donjim slojevima toga društva je živela jedna poezija, dosta razvijena oblika, lepo razgranata i jedra. Najprirodnije bi bilo da je ta poezija postala podloga za književnu poeziju da se, dakle, iz narodne poezije organički izvila i razvila umetnička. Ona je odista i probila u masu našega građanstva, kao što se vidi iz rukopisnih pesmarica XVIII veka. Dalje je uvis teško prodirala, jer su obrazovani književnici, učeći se u tuđim školama i na tuđim literaturama, primali i tuđ ukus i pristaj ali uz umetnički princip stranih poezija. Tako se preko škole, u XVIII veku u našoj književnosti obrazovale dve struje: ruska i klasična. Ruska je prodirala iz karlovačke ruske gimnazije, koju je osnovao, s pomoću kijevskih učitelja, mitropolit Vićentije Jovanović; klasična i odavde, a docnije i još više intenzivnije iz latinskih škola ugarskih. Kijevski učitelji su naše đake u Karlovcima ne samo učili teoriji književnosti, naravno u duhu jugozapadne ruske umetnosti, nego su im sami sastavljali uzore i davali im da kuju stihove ruske. Među njima je najznamenitiji Manojlo Kozačinski, koji je napisao školsku dramu o caru Urošu i podosta prigodnih pesama. On je stvorio tip srpske poezije u ruskom stilu, tako da se može govoriti u našoj poeziji XVIII veka o ruskoj školi; njoj docnije pripadahu Žefarović, Pavao Nenadović (sekretar), Orfelin i J. Rajić. U razvitku ruske škole bio je najvažniji uspeh to što su Orfelin i Rajić počeli pisati ruske trinaesterce i na narodnom jeziku, umesto na crkvenoslovenskom.
 
Dositej Obradović stoji pod uticajem sve tri pomenute struje, kao što se to lepo vidi na njegovim pesmama, a i iz ostalih mu dela.
 
Dositeju je poezija bila sasvim sporedno književno zanimanje, te on neodlučno stoji posredi triju struja koje se polako kreću u srpskom pesništvu. U Pesni o izbavljeniju Serbije, dakle temi čisto srpskoj i u narodnim desetercima ispevanoj, apeluje on na "slatkopevnu liru Apolona" i na "žiteljnice premudre Parnasa"; u pesmi pisanoj u poljskoruskim sholastičkim trinaestercima, pak, oduševljava se za "mile gusle javorove". To je smesa ukusa i stilova. Dositejeve pesme nisu imale nikakoga uticaja na razvitak poezije niti su naročito zapažene ni u savremenika ni u potomaka. Ali su one ipak interesantni i karakteristični proizvodi njegova duha. On je kod pravoslavnih književnika poslednji pesnik ruske škole, a u isti mah početnik narodnoga pravca.

Tihomir Ostojić

Tekst preuzet iz časopisa za književnost, umetnost i kulturu "BUKTINJA" Broj 27
glavni i odgovorni urednik Goran Vučković | Izdavač "Krajinski književni klub" Negotin, 2011

[Angelina]

 **
 Stihovi Dimitrije Dositej Obradović


 PJESNA NA INSUREKCIJU SERBIJANOV

 SERBIJI I HRABRIM JEJA VITEZOVOM I ČADOM
 I BOGOPOMAGAJEMU IH VOJEVODI GOSPODINU  
 GEORGIJU PETROVIĆU POSVEĆENA
 
 Vostani, Serbije! Vostani, carice!
      I daj čadom tvojim videt tvoje lice.
 Obrati serca ih i očesa na se
      I daj njima čuti slatke tvoje glase.
           Vostani, Serbije!
           Davno si zaspala,
           U mraku ležala.
           Sada se probudi
           I Serblje vozbudi!
 
 Ti vozdvigni tvoju carsku glavu gore,
      Da te opet pozna i zemlja i more.
 Pokaži Evropi tvoje krasno lice,
      Svetlo i veselo kako vid Danice.
           Vostani, Serbije!
           Davno si zaspala,
           U mraku ležala.
           Sada se probudi
           I Serblje vozbudi!

 Spomeni se, mati naša, tvoje perve slave,
      Tvojih vraždebnika ti posrami glave!
 Divjeg janičara teraj sa Vračara,
      Koji svog istoga sad ne sluša cara!
           Vostani, Serbije!
           Davno si zaspala,
           U mraku ležala.
           Sada se probudi
           I Serblje vozbudi!
 
 Tebi sam pomaže nebesna volja
      I sad ti se pokazuje sudbina bolja,
 Svi bližnji tvoji tebi dobra žele
      I daljni se narodi tvom dobru vesele.
          Vostani, Serbije!
          Davno si zaspala,
          U mraku ležala.
          Sada se probudi
          I Serblje vozbudi!
 
 Vostani, Serbije! Mati naša mila!
      I postani opet što si prije bila.
 Serpska tebi vopiju iskrena čada,
      Koja hrabro vojuju za tebe sada.
           Vostani, Serbije!
           Davno si zaspala,
           U mraku ležala.
           Sada se probudi
           I Serblje vozbudi!
 
 Bosna, sestra tvoja, na tebe gleda,
      I ne želi tebi nikakova vreda.
 Ko tebe nenavidi, ne boji se Boga,
      Od kojega tebi ide pomoć mnoga.
           Vostani, Serbije!
           Davno si zaspala,
           U mraku ležala.
           Sada se probudi
           I Serblje vozbudi!
 
 Hercegova zemlja i Černaja Gora,
      Daleke države i ostrovi, mora,
 Svi tebi pomoć nebesnu žele,
      Sve dobre duše tebi se vesele,
           I soglasno vele:
           Vostani, Serbije!
           Davno si zaspala,
           U mraku ležala.
           Sada se probudi
           I Serblje vozbudi!

 1804.


"Kad je napisao pesmu "Vostani, Serbije!", Dositej je imao 65 godina. Ovaj književnik, filozof i prosvetitelj imao je mnogo svežine, optimizma, oduševljenja za poruku Srbiji da se digne iz mraka u koji je zapala još od srednjeg veka, da zaplovi u svetlost i slobodu.

Tako je Karađorđev ustanak dobio i svoju himnu. Učeni ljudi govorili su je po Srbiji, kao i oni koji su živeli izvan otadžbine i pomno pratili ili pomagali ustanak Srba u matici. Naročito oni koji su predavali u Velikoj školi često su kazivali Dositejeve stihove "Vostani, Serbije!" To su, između ostalih, Ivan Jugović, Miljko Radović, Lazar Vojović, Miša Popović, Gliša Živanović, Sima Milutinović, Jovan Mijoković, Jovica Milovanović, Luka N. Nenadović, Milan i Ivan Stojković, Vuk Stefanović Karadžić...

Dositejeva pesma "Vostani, Serbije!" dugo je čekala da bude komponovana, kao što je "Srbija dugo čamila", ali za sve vreme uticala na mnoge pesnike i rodoljube novodošlog doba, prepunog oduševljenja za oslobođenje Srbije i tako živela sve do Prvog svetskog rata kada se čula kod Srba željnih slobode.

Oduševljeno i s najlepšim osećanjem za doba Karađorđa i Dositeja, komponovao sam muziku na ove stihove, koji su pesma otadžbinskoj ljubavi, oda svetlosti i himna srpskoga i svetoga. [Žarko Petrović]

[Angelina]

**
Stihovi Dimitrije Dositej Obradović


PESNA O IZBAVLJENIJU SERBIJE
 
O vek zlatni! O mila vremena!
          O veselja i slatke radosti!
Serbija je naša izbavljena!
         Blaga želja od naše mladosti!
 
Muse, kćeri neba gospodara,
         I gracije, tri mile sestrice!
Dajte mi glas visokog Pindara,
         Da slavim dar božije desnice.
 
Josifa Ftorog, slavnog vladetelja,
          Velikoga rimskoga cesara,
Serbije mile blagog spasitelja,
          Koji silu sultansku obara.
 
Serbija je mila izbavljena!
          Nek vopije i Dunav i Sava,
Sva je želja naša ispolnjena!
          Kakva je to cesarova slava!
 
Orle hvalni, Veligrade slavni!
          Uzvišuj se previše oblaka!
Glasi tvoji nek su svetu javni,
          Jer u tebi već nema Turaka!
 
Nejma 'âdža ni ludi' 'adžijâ!
          Gordeljivi' nejma janičarâ!
Niti turski' agâ ni spa'ijâ!
          Ni nji'ovi' nožâ ni 'andžarâ!
 
Na verhovi' visoki' planinâ
          Nek se čuju pesne od junakâ.
Po livadam' veseli' dolinâ —
         Slatki glasi serpski' devojaka.
 
Neka poju i veselo kliču,
          Na pohvalu rimskome cesaru:
"Vivat, Josif Ftori" — neka viču,
          "Serbije mile, mili gospodaru!"
 
Slatkopevna lira Apolona
          Neka svoje glase proiznosi;
I nek slavi hrabrog Laudona
          Austrija, s kojim se ponosi.
 
O vo veki predraga imena
          Josifa i Jekaterine!
Vas će slavit premnoga plemena,
          Zašto kroz vas turska sila gine.
 
I varvarstvo! I glupost! I tuga!
          Sve to skupa iz Evrope beži.
Mučiteljstvo propada, i kuga,
          Jer varvarin sad u pra'u leži.
 
Žitelnice premudre Parnasa,
          Pijerije Pind' i Jelikona!
Vašega je to dostojno glasa,
          Kod Dunava što biva, i Dona.
 
Slavna dela saksonskoga kneza,
          Koburga, hrabrog generala,
I Sovarova, rosijskog viteza,
          Pred kima je turska sila pala.

Vezir silni lance s' sobom vuče,
          Da s njima naše vitezove veže.
Svoje Turke iz topova tuče
          Bez obzira, videć' i' da beže.
 
A kad vidi da je do nevolje,
          I sam 'iti da iznese bradu.
Nejma veće do vezanja volje.
          Junaci se vezati ne dadu.
 
Janičari tužne glase dižu,
          Što pre mogu beže bez turbana,
Ako 'oće da pra' ne poližu,
          Nit od sebe da čine kurbana.
 
Pravdo božja i sudbino sveta!
          Tvoje oko nikada ne drema.
Za nepravdu ovo je osveta:
          To nek čeka ko god pravde nejma.
 
Visite se, orli dvojeglavni,
          Na Vračaru, Tavru i Kavkazu!
Vi ste sada na svem svetu slavni,
          Jer se s vami nove zemlje krasu.
 
Serb'ja mila sad u nedri nosi
          Cesarova slavna naslednika.
Njega ljubi i s njim se ponosi,
          I Bosni kaže: "Evo moja dika!"
 
Sestru svoju ljupko uveštava,
          Da ne gubi vreme. Šta već čeka?
Sunce sija! Nek se prosveštava!
          Nek ne leži u mraku doveka!
 
1789.


SVE ŠTO MENE OKRUŽAVA
 
Sve što mene okružava, sve to sa mnom tuži:
Niti ptica ptici poje, nit se s drugom druži.
Odziv meni iz gorice s plačem odgovara,
Zefir mi se među lišćem na žalost pretvara.
I potoci s 'ladnom vodom svi sa mnom uzdišu
Prolivajte, oči moje, gorki' suza kišu.
 
1793.


ETIKA NAM POKAZUJE
 
Etika nam pokazuje što jest činit ružno,
Da se od tog svi klonimo kao da je kužno.
 
A što treba ispoljavat, šta pravostju diše,
To u svakom serdcu treba samo da se piše.
 
Hajd', pogodi, milostiva, sad meni, gospože,
Što li bedno serdce moje sad činiti može.
 
Etika mu jedno veli, na pristojnost uči,
A, gle, ono što ti misliš — želi da dokuči.
 
1802—1806.

 
GRIGORIJU TRLAJIĆU
 
Umilno je vidit zoru s visoki' planina
I umilno rođaj sunca iz morski' dubina.

Umiljato stado pase u veseli časi
I svirale umiljati odzivaju s' glasi.
 
Umilno je vidit kolo kakvog nigdi nema
I devicu kad se njemu s drugaricam' sprema.
 
Al' je meni najmilije reći ime tvoje,
U kom blaga i darovi srpskom rodu stoje.
 
Tvoje ime — Srpstvu dika odsad i doveka,
Pevaj, druže, do samoga života svršetka.
 
Pevaj pesmu i opevaj sa darovi musû,
Po najlučšem, jedinstvenom, Terlajiča vkusu.
 
1804.


PESNA
 
O, može li ko na svetu kao ja znati
     Kako je lepa naša Serbija mati.
Svak bi živ zaželio u Serbiju doći,
     Niti bi kad pomislio opet natrag poći.
Onde bi svak rad bio zadugo živiti,
     Da se onom krasotom može nadiviti.
Moje perce zaludu sav svoj trud polaže,
     Nit mi krasnorečije u tom što pomaže.
Kakova je Serbija, ko znati želi,
     Kad ju vidi, čuti će što mu srce veli.
Čudiće se kako mu od radosti skače,
     Kakve li ga sladosti onamo odvlače.
O, vo veki, moje mile gusle javorove,
     Evo, ja sad moje pasem ovce i volove.
Zato ja vas neću više o klin obešati,
     Niti će vas paučina odsad pokrivati.
Na policu ni na gredu neću vas metati,
     Niti ću vas spred očiju ikada smetati.
Lepe ćete vi pastirke primamljivat na se,
     Da i one čuti dadu s vama svoje glase,
Na pohvalu i na slavu srpski' vitezova,
     Na zabavu i veselje svih stari' kmetova,
I na sladost i na radost mladi' devojaka,
     S kojim' ću ja pevati od jutra do mraka.
 
1807.

Slobodan Rakitić "Antologija poezije srpskog romantizma"
Beograd, 2011.

[Angelina]

*
DOSITIJE OBRADOVIĆ


VOSTANI I VOZBUDI SE

Dositej je prvo stanovao u konaku proteranog beogradskog paše, zatim kod svog prijatelja Petra Novakovića Čardaklije, da bi mu kasnije Karađorđe i Sovjet poklonili kuću sa baštom. Dositej se na poklonu zahvalio, a posle renoviranja kuće o svom trošku ustupio je Sovjetu za potrebe tek formirane Bogoslovije. Do kraja života živeo je skromno u dve male sobe u zgradi Sovjeta

U četvrtak 16. avgusta navršava se tačno 200 godina od kada je u Srbiju došao Dositej Obradović, najobrazovaniji Srbin svog vremena, veliki borac za opšenarodno prosvećenje, monah, pisac i filozof.

Kažemo došao u Srbiju, jer je Dositej rođen i do tog leta živeo van teritorije koja se tada nazivala Srbijom (zvanično — Beogradski pašaluk u sastavu moćnog Otomanskog carstva). "Mesto roždenija mojega je varoš Čakovo u Banatu Temišvarskom. Otac moj zvao se Đorđe Obradović, rodom Srbin, po zanimanju ćurčija (krznar, prim. Z. J.) i trgovac. Moja mati, Kruna imenom, bila je rodom iz sela Semartona nedaleko od Čakova, kći Ranka Paunkića", govorio je Dositej (pre monaštva Dimitrije) o svom poreklu.

A tog nedeljnog jutra, 16. avgusta 1807, sleglo se mnoštvo sveta na beogradsko savsko pristanište da dočeka Dositeja. Na omanjoj lađi jednog beogradskog voskara Dositej je doplovio iz Zemuna, gde je dugo čekao pasoš za legalan prelazak iz jedne u drugu Carevinu. Sa sobom je poneo i svoju biblioteku, a u trenutku stupanja na beogradsko tle sa tvrđave su se oglasili počasni topovski plotuni. Već šest meseci slobodni Beograd je na taj način nagradio Dositeja koji se, iako najstariji (69) od svih srpskih kulturnih poslenika koji su živeli van Srbije, jedini odazvao Karađorđevom pozivu, napustio miran i udoban život u Trstu i došao u Srbiju.

U Trstu je Dositej proveo pune četiri godine, gde je u kući bogatog srpskog trgovca Drage Todorovića pisao i prevodio, a po izbijanju Prvog srpskog ustanka organizovao i slao finansijsku pomoć ustanicima. Pre boravka u Trstu, Dositej je prvo kao mladi monah tri godine živeo u Sremskim Karlovcima, da bi po napuštanju manastira krenuo u svet da proširuje svoja znanja i da ih prenosi na druge. U Zagrebu uči latinski, u Epiru albanski, u Smirni filozofiju, retoriku, staru grčku književnost, kao i starogrčki i novogrčki jezik. U Beču uči nemački, francuski i italijanski, a sluša i predavanja iz filozofije, logike i metafizike. U Požunu (današnjoj Bratislavi) pohađa licej, u Haleu se upisuje na univerzitet i sluša filozofiju, estetiku i "naturalnu teologiju", dok u Lajpcigu sluša predavanja iz fizike. U Londonu boravi šest meseci, gde uči engleski jezik i prevodi Ezopove basne sa grčkog na engleski. Boravio je i u Bolonji, Veneciji, Firenci, Pizi, kao i u Carigradu, i prošao lađom iz Crnog mora u Dunav.

Kao učitelj Dositej je radio u srpskoj Dalmaciji (Kninsko polje, Kosovo, Golubić, Plavno), gde nastaje njegov prvi književni rad (Bukvica — izbor iz beseda Jovana Zlatoustog), u Skradinu i okolini drži besede srpskom življu, u dalekoj Moldaviji je učitelj, kao i u Beču, kada posle dve godine učiteljevanja prelazi u Trst.

Period života van Srbije Dositej je obeležio objavljivanjem autobiografskog spisa Život i priključenija, zbirke pouka Venac od alfavita, i Basni. "On je prvi pisao serwisch prosto" (Jozef Dobrovski — Jerneju Kopitaru, 1809), čime je u srpsku kulturu preneo Adelungovo načelo piši kao što govoriš (Schreib wie du sprichst). Kako je ovo načelo prvo u srpskom jeziku dosledno primenjeno, zaboravilo se na njegovo nemačko poreklo. Ali, najvažnije od svega je Dositejevo shvatanje (i delovanje) da narodni jezik mora postati književni, čime će se vremenom (najviše zahvaljujući Vuku Karadžiću) bogato narodno usmeno predanje zameniti trajnim pismenim. Bio je to važan događaj u očuvanju kontunuiteta srpske duhovnosti.

Dositej se u Trstu upoznaje sa mesnim parohom Haralampijem Mamulom, kome kasnije šalje čuveno Pismo (filozofski esej Pismo Haralampiju), a ustanicima i Karađorđu posvećuje Pjesnu na insurekciju Serbijanov, čijim stihovima podstiče buđenje nacionalne svesti u Srba:

Vostani Serbie!
Davno si zaspala,
U mraku ležala.
Sada se probudi
I Serblje vozbudi!

Zaista, takvog je Dositeja trebala Srbija, koja već druge godine ustanka čini značajne korake u obnovi državnosti. U Nacrtu zakona o Praviteljstvujuščem sovjetu (Za pamjat), kao najvišem organu vlasti, njegov sastavljač Božidar Grujović predviđa šest popečiteljstava (ministarstva), od kojih je jedno bilo popečiteljstvo prosvešćenija (prosvete). Naravno, prethodno je trebalo organizovati školstvo. U tom smislu značajan događaj se zbio 1. septembra 1808. godine, kada je u Beogradu počela sa radom Velika škola. Na svečanom otvaranju Dositej je govorio O dolžnom počitaniju k naukam, da bi već sutradan vrsni intelektualci onoga vremena (Ivan Jugović, Sima Milutinović Sarajlija, Miljko Radonić, Lazar Vojinović) započeli nastavu. Prvi učenici su bili Karađorđev sin Aleksa, sinovi ostalih ustaničkih vođa (Milenka Stojkovića, Jakova Nenadovića, Mladena Milovanovića, Vase Čarapića), zatim Vuk Karadžić, Lazar Arsenijević Batalaka i drugi koji će se kasnije, u razdoblju vladavine kneza Miloša Obrenovića, istaći u javnom životu i dati značajan doprinos razvitku obnovljene Srbije.

Naravno, učeni Dositej aktivno učestvuje u pripremi zakona nove države, obavlja dužnost nadziratelja učilišta, a od 11. januara 1811. godine obavlja i dužnost prvog ministra prosvete obnovljene Srbije.

Po dolasku u Srbiju Dositej je prvo stanovao u konaku proteranog beogradskog paše, zatim kod svog prijatelja Petra Novakovića Čardaklije, da bi mu kasnije Karađorđe i Sovjet poklonili kuću sa baštom. Dositej se na poklonu zahvalio, a posle renoviranja kuće o svom trošku ustupio je Sovjetu za potrebe tek formirane bogoslovije. Do kraja života živeo je skromno u dve male sobe u zgradi Sovjeta.

Dositej Obradović je umro u Beogradu u četvrtak 28. marta 1811. godine. Sahranjen je istog dana posle velikog sprovoda koji je prošao ulicama od zgrade Sovjeta, preko Tekije, Zereka i Dubrovačke ulice do stare Saborne Crkve (sve u delu današnjeg Beograda od ugla Višnjićeve ulice i Studentskog trga, do ulice Kralja Petra i današnje Saborne crkve). Za otvorenim kovčegom išli su Karađorđe i ustaničke vojvode. Sahranjen je na groblju koje se nekada nalazilo pored Saborne crkve, a na nadgrobnoj ploči bio je natpis koji je sam Dositej za života sastavio: Ovde leže njegove srpske kosti. On je ljubio svoj narod. Večna mu pamjat. Kada su 1897. godine, po naredbi kralja Aleksandra Obrenovića, iz Beča prenete kosti Vuka Karadžića i sahranjene s leve strane ulaza u Sabornu crkvu, s desne strane od ulaza obnovljen je i Dositejev grob. Na istom mestu i danas Mirno leže kosti starog Dositeja (poslednji stih pesme Dositej Sime Pandurovića).

U Univerzitetskom parku, koji se nalazi nedaleko od mesta gde je on stanovao i delovao, od 1930. godine nalazi se spomenik Dositeju, rad vajara Rudolfa Valdeca. Spomenik je izliven i otkriven 1911. godine, a prvobitno je bio postavljen na ulazu u Kalemegdanski park, ispred Narodne biblioteke, koja je tada bila smeštena u zgradi u kojoj se danas nalazi Biblioteka grada Beograda. Beograd i većina gradova širom Srbije danas imaju ulicu i školu sa imenom Dositeja, a od proleća 2004. godine u Beogradu, Vršcu i Čakovu deluje zadužbina "Dositej Obradović", sa zadatkom da prouči čime nas je sve Dositej zadužio.

piše: Zorica Janković, istoričar i kustos Istorijskog muzeja Srbije | Vreme